Ποιοι είναι οι παράγοντες που καθορίζουν αν κάποιος θα ζήσει πολλά χρόνια με υγεία και ποιότητα ζωής; Μήπως είναι μόνο η κληρονομικότητα του DNA του; Ή μήπως υπάρχει ένα ευρύτερο «αόρατο» περιβαλλοντικό πλαίσιο, όπως οι συνθήκες που βιώνει και οι συνήθειες που υιοθετεί, που «μιλάει» στα γονίδιά μας και διαμορφώνει την πορεία μας;
Στα παραπάνω κρίσιμα ερωτήματα, τα οποία – άλλους λιγότερο και άλλους περισσότερο – έχουν απασχολήσει όλους μας, επιχειρεί να δώσει απαντήσεις η Μαρία Γαζούλη, καθηγήτρια Βιολογίας – Γενετικής – Νανοϊατρικής στην Ιατρική Σχολή ΕΚΠΑ. Και παρότι πρόκειται για ένα σύνθετο επιστημονικό πεδίο, η ίδια στο κείμενο που έχει συντάξει αναλύει όλα τα ερευνητικά ευρήματα που δείχνουν ότι τα γονίδιά μας διαμορφώνονται από το περιβάλλον.
Ο «διάλογος»
Οι έρευνες δείχνουν ότι ο διάλογος ανάμεσα στο περιβάλλον και το γονιδίωμα είναι πιο καθοριστικός απ’ ό,τι πιστεύαμε. Μια πρόσφατη μελέτη που βασίζεται σε σχεδόν μισό εκατομμύριο συμμετέχοντες της UK Biobank (Nature Medicine, τ. 31, σελ. 1016-1025, 2025) αποκαλύπτει ότι ο τρόπος ζωής και οι εξωτερικές επιρροές υπερβαίνουν σε σημασία τη γενετική προδιάθεση όσον αφορά την υγεία και τη γήρανση. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα, οι περιβαλλοντικοί παράγοντες εξηγούν ένα σημαντικά μεγαλύτερο ποσοστό της διακύμανσης στον κίνδυνο θνησιμότητας απ’ ό,τι τα σημερινά γενετικά μοντέλα.
Ο βασικός «μεταφραστής» αυτού του διαλόγου είναι το «εκθεσίωμα» (exposome), η συνολική περιβαλλοντική έκθεση, δηλαδή, που βιώνουμε από τη γέννηση μέχρι το τέλος της ζωής μας και που περιλαμβάνει τα πάντα: από διατροφή, χημικές και φυσικές επιδράσεις έως ψυχοκοινωνικό στρες. Το εκθεσίωμα δεν αλλάζει τον ίδιο τον γενετικό μας κώδικα, δεν «πειράζει» το DNA, καθορίζει όμως το πώς εκφράζονται τα γονίδιά μας. Αυτό γίνεται μέσα από την επιγενετική.
Οι συνήθειες, η διατροφή, οι τοξίνες και οι ρύποι μπορούν να ενεργοποιήσουν ή να «σιγήσουν» γονίδια που σχετίζονται με τον μεταβολισμό, το ανοσοποιητικό, τη φλεγμονή ή ακόμη και τη διαδικασία της γήρανσης. Και αυτό δεν είναι μια αφηρημένη έννοια. Στην πράξη, οι εκθέσεις που βιώνουμε αφήνουν αποτύπωμα.
Σε δική μας μελέτη στην οποία ελέγξαμε ασθενείς με διαταραχή χρήσης αλκοόλ, εντοπίσαμε δεκάδες γονίδια νευροπλαστικότητας με διαταραγμένη έκφραση. Το πιο εντυπωσιακό ήταν ότι μετά τη θεραπεία αρκετά από αυτά τα γονίδια άρχισαν να επανέρχονται σε φυσιολογικά επίπεδα. Ενα σαφές μήνυμα, δηλαδή, ότι οι συνέπειες του περιβάλλοντος είναι μετρήσιμες, και σε κάποιες περιπτώσεις αναστρέψιμες.
Παρόμοιες αλλαγές έχουν παρατηρηθεί και με το κάπνισμα, όπως επιγενετικές τροποποιήσεις που επηρεάζουν την έκφραση των πρωτεϊνών, τις μεταβολικές οδούς, τους μηχανισμούς διόρθωσης DNA και τη δημιουργία φλεγμονωδών αντιδράσεων. Ιδιαίτερα ευάλωτη είναι η πρώτη περίοδος της ζωής του ανθρώπου. Από την εμβρυϊκή φάση μέχρι τα παιδικά χρόνια, η διατροφή, οι συνθήκες διαβίωσης και η έκθεση σε καπνό ή ρύπους μπορούν να «θεμελιώσουν» διαδρομές υγείας ή νόσων που μας ακολουθούν για δεκαετίες.
Δεν είναι τυχαίο ότι η αλληλεπίδραση γονιδίων και περιβάλλοντος έχει συνδεθεί με πληθώρα νοσημάτων: διαβήτη, καρκίνο, καρδιομεταβολικά προβλήματα. Στο πεδίο του ήπατος, μάλιστα, έρευνες δείχνουν ότι η ατμοσφαιρική ρύπανση, τα περιβαλλοντικά χημικά και οι μικρορύποι εμπλέκονται στην εμφάνιση και την εξέλιξη ηπατικών νόσων.
Οι νέες προκλήσεις
Το περιβάλλον που ζούμε σήμερα δεν είναι το ίδιο που υπήρχε πριν από μερικές δεκαετίες. Η κλιματική αλλαγή επιφέρει ακραία κύματα ζέστης, καύσωνες, ρύπανση, πλημμύρες και νέους μολυσματικούς κινδύνους. Ολες αυτές οι συνθήκες ασκούν πίεση στο βιολογικό σύστημα. Παράλληλα, οι μικρορύποι και τα μικροπλαστικά έχουν γίνει πανταχού παρόντα: εντοπίζονται στο νερό, στα τρόφιμα και ακόμη και στον ανθρώπινο πλακούντα. Οι επιστήμονες τα συνδέουν με φλεγμονές, οξειδωτικό στρες, καρδιαγγειακά προβλήματα και πιθανή επιτάχυνση της κυτταρικής γήρανσης.
Η ανθρώπινη ανάπτυξη, η ανάπτυξη της γεωργίας με λιπάσματα και φυτοφάρμακα, η ρυπογόνος βιομηχανία, η αστικοποίηση χωρίς επαρκή προγραμματισμό αυξάνουν το συνολικό περιβαλλοντικό φορτίο. Μέσω της έκθεσής μας στις περιβαλλοντικές συνθήκες, οι παραπάνω πρακτικές «μεταφράζονται» σε βιοχημικό στρες, φλεγμονώδεις οδούς και πιθανή ενεργοποίηση γενετικών προδιαθέσεων για χρόνιες παθήσεις όπως καρκίνος, καρδιομεταβολικά νοσήματα και αυτοάνοσα.
Αν και οι προκλήσεις μοιάζουν τεράστιες, η επιστήμη προσφέρει «όπλα» για αισιοδοξία. Σε προσωπικό επίπεδο, δεν χρειάζονται ριζικές ανατροπές για να υπάρξει διαφορά. Η μείωση του καπνίσματος και του αλκοόλ, μια ισορροπημένη διατροφή πλούσια σε φυτικές ίνες και αντιοξειδωτικά, η τακτική άσκηση και η προσπάθεια να αποφεύγουμε ρύπους μπορούν να «ελαφρύνουν» το βιολογικό φορτίο και να χαρίσουν χρόνια υγείας.
Τολμηρές τομές
Σε κοινωνικό επίπεδο, απαιτούνται όμως τολμηρές τομές: καθαρότερος αέρας και νερό, αυστηρότεροι κανόνες για τα μικροπλαστικά, επενδύσεις στην πρόληψη και την έγκαιρη παρέμβαση, καθώς και αστικές αλλαγές που φέρνουν περισσότερους πράσινους χώρους και ενισχυμένες δημόσιες συγκοινωνίες. Η έρευνα προχωρεί επίσης στην καταγραφή και κατανόηση της επίδρασης της περιβαλλοντικής έκθεσης στο DNA μας. Το Human Exposome Project επιχειρεί να χαρτογραφήσει συστηματικά την πλήρη περιβαλλοντική έκθεση του ανθρώπου από τη γέννηση μέχρι το τέλος της ζωής, ώστε να σχεδιαστούν αποτελεσματικές στρατηγικές πρόληψης. Η τεχνητή νοημοσύνη προστίθεται σε αυτή την προσπάθεια: αναλύει τεράστιους όγκους δεδομένων, ενώ τα «ρολόγια επιγενετικής ηλικίας» και οι νέοι βιοδείκτες ανοίγουν τον δρόμο για εξατομικευμένες παρεμβάσεις. Ο διάλογος ανάμεσα στο περιβάλλον και τα γονίδιά μας δεν είναι επιστημονική πολυτέλεια, είναι το πλαίσιο μέσα στο οποίο γράφεται η ζωή μας. Το εκθεσίωμα δείχνει ότι υγεία, γήρανση και αντίσταση σε ασθένειες διαμορφώνονται μέσα από τις συνήθειες, τις επιλογές και το περιβάλλον μας και όχι μόνο από τα γονίδιά μας. Ακόμη και για όσους διαθέτουν «καλές» γενετικές προδιαθέσεις, η ποιότητα ζωής δεν είναι δεδομένη, αλλά και για όσους δεν έχουν ιδανικό DNA, οι σωστές επιλογές και οι ορθές πολιτικές μπορούν να αλλάξουν την πορεία.
Η πρόκληση του μέλλοντος είναι να μετατρέψουμε τη γνώση σε δράση: να κάνουμε τις πόλεις μας καθαρότερες, να βελτιώσουμε τις συνθήκες διαβίωσης, να στηρίξουμε την υγεία πριν από την ασθένεια και να εξασφαλίσουμε ότι το «αόρατο αποτύπωμα» του περιβάλλοντος θα είναι όσο το δυνατόν πιο ευεργετικό. Ο διάλογος συνεχίζεται, το ζητούμενο είναι όμως να μάθουμε να παίρνουμε μέρος. Και αυτό γιατί τα γονίδιά μας, ήτοι η κληρονομιά μας, είναι δεδομένα, ενώ το πλαίσιο της ζωής μας είναι δική μας επιλογή και ευθύνη.
tanea.gr
