Αναρωτηθήκατε ποτέ γιατί; Ένα ερώτηµα για το οποίο, ίσως ακριβώς επειδή έχουµε εγκέφαλο, όλοι θα έπρεπε κάποια στιγµή να είχαµε αναρωτηθεί.
Είναι επίσης ένα δύσκολο ερώτηµα αφού µε τον εγκέφαλο µας θα σκεφτούµε για να το απαντήσουµε. Ένας εγκέφαλος, ένα κεντρικό νευρικό σύστηµα, να προσπαθεί να καταλάβει γιατί υπάρχει. Νοµίζω πως δε θα κατανοήσουµε πλήρως το ανθρώπινο νευρικό σύστηµα πριν καταφέρουµε να φτιάξουµε εµείς ένα. Είτε βιολογικό, είτε υπολογιστικό/ηλεκτρονικό. Δεν είµαστε µακριά, αλλά δεν είµαστε ακόµα εκεί αφού δεν έχουµε ακόµη τις απαραίτητες γνώσεις που θα µας επιτρέψουν να το κάνουµε. Κάποια πράγµατα όµως τα γνωρίζουµε.
Για παράδειγµα, γνωρίζουµε τι κάνει το κεντρικό νευρικό σύστηµα. Σε όλα τα ζώα που έχουν νευρικό σύστηµα, αυτό διαχειρίζεται και ελέγχει τις ζωτικές λειτουργίες του οργανισµού (π.χ. θερµοκρασία του σώµατος, καρδιακό παλµό, κλπ). Θα µπορούσε να είναι αυτός ο κύριος λόγος ύπαρξης του εγκεφάλου; Υπάρχουν ταπεινοί µονοκύτταροι οργανισµοί που διαχειρίζονται µια χαρά τις ζωτικές τους λειτουργίες χωρίς καθόλου νευρικό σύστηµα.Επειδή όµως το κεντρικό νευρικό σύστηµα χρειάζεται µεγάλες ποσότητες ενέργειας (Σηµ. 1), δεν είναι καθόλου αποδοτικό για ένα οργανισµό να ξοδεύει όλη αυτή την ενέργεια για να ελέγχει λειτουργίες οι οποίες µπορεί να ελέγχονται µε τρόπο λιγότερο ενεργοβόρο. Για αυτό θεωρούµε πως πρέπει να υπάρχει ένας καλύτερος λόγος που η φύση οδήγησε κάποια ζώα στην εξέλιξη µε ένα τόσο ενεργοβόρο κεντρικό νευρικό σύστηµα.
Εκτός από τον έλεγχο των ζωτικών λειτουργιών, γνωρίζουµε ότι το κεντρικό νευρικό σύστηµα, έχει κάποιες δυνατότητες που κανένα άλλο όργανο στη φύση δεν φαίνεται να έχει. Η χαρακτηριστική ικανότητα του νευρικού συστήµατος που παρατηρείται σε ζωντανούς οργανισµούς στον πλανήτη Γη είναι η µοναδική – και µέχρι σήµερα µυστηριώδης – ικανότητα του να δηµιουργεί νοητικούς χάρτες. Να αναπαριστά τον έξω, αλλά και τον έσω, κόσµο. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος χαρτογραφεί οτιδήποτε υπάρχει έξω από αυτόν, γυναίκες, άντρες, παιδιά, ζώα, γάτες και σκύλους, το ζεστό και το κρύο, τη µουσική και το θόρυβο, το γλυκό µέλι και το αλµυρό ψάρι, χαρτογραφεί οποιαδήποτε ενέργεια λαµβάνει χώρα εντός του, καθώς και όλες τις σχέσεις ανάµεσα στα εξωτερικά ερεθίσµατα και τις εσωτερικές του διεργασίες. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος, το νευρικό µας σύστηµα, είναι ένας γεννηµένος χαρτογράφος. Όταν το νευρικό µας σύστηµα φτιάχνει χάρτες, πληροφορεί τον εαυτό του. Οι χάρτες αυτοί κατασκευάζονται όταν αλληλεπιδρούµε µε το περιβάλλον. Χάρτες όµως κατασκευάζονται και όταν ανακαλούµε πληροφορίες από την µνήµη µας, από τις εσωτερικές αποθήκες πληροφοριών του ίδιου του νευρικού µας συστήµατος. Η κατασκευή χαρτών δεν σταµατά ούτε όταν κοιµόµαστε, όπως φαίνεται µε τα όνειρα.
Αυτοί οι νοητικοί χάρτες είναι µοτίβα εγκεφαλικής δραστηριότητας που αντιπροσωπεύουν την εξωτερική πραγµατικότητα, ακριβώς όπως ένας συµβατικός χάρτης είναι µία εικονική αναπαράσταση µιας γεωγραφικής περιοχής. Ενώ ένας λανθασµένος γεωγραφικός χάρτης µπορεί να µας οδηγήσει µακριά από τον προορισµό µας, δυσλειτουργία στην ικανότητα του εγκεφάλου να κατασκευάζει νοητικούς χάρτες µπορεί θεωρητικά να έχει σηµαντικές επιπτώσεις στη ψυχολογία του ατόµου, µε εµφάνιση διαταραχών όπως είναι, για παράδειγµα, η κατάθλιψη.
Οι χάρτες αυτοί επιτρέπουν στον εγκέφαλο να διαχειρίζεται µε µεγάλη ακρίβεια τις ζωτικές του λειτουργίες. Να ρυθµίζει, για παράδειγµα, τον καρδιακό µας παλµό όταν απειλείται από την επιθετική συµπεριφορά κάποιου. Αποτελούν όµως και το κλειδί που του επιτρέπει να βιώνει τον κόσµο γύρω του, να χειρίζεται αυτούς τους χάρτες και αυτές τις εικόνες νοητικά, να εφαρµόζει τη λογική και την ευφυία του σε αυτούς. Οι χάρτες αυτοί µετατρέπονται έτσι στο όχηµα που µας επιτρέπει να έχουµε συνείδηση και αυτογνωσία, να αλληλεπιδρούµε ο ένας µε τον άλλο, να έχουµε κοινωνική ζωή σε οργανωµένες και πολιτισµένες κοινωνίες, όπου ο καθένας από µας προσθέτει το δικό του λιθαράκι ή χρωµατίζει µε το δικό του τρόπο το τεράστιο οικοδόµηµα του σύγχρονου ανθρώπινου πολιτισµού.
Πώς βοηθά όµως και γιατί είναι απαραίτητο για το νευρικό µας σύστηµα να αναπαριστά τον έξω κόσµο µε τόση λεπτοµέρεια φτιάχνοντας νοητικούς χάρτες; Μήπως για να µπορούµε να αντιλαµβανόµαστε τον κόσµο, για να θυµόµαστε, για να σκεφτόµαστε ή για να επικοινωνούµε; Όχι! Στην πραγµατικότητα, όλες αυτές οι γνωστικές λειτουργίες και µηχανισµοί που φτιάχνουν τους νοητικούς µας χάρτες (µνήµη, αντίληψη, προσοχή, γλώσσα, κλπ., Σηµ. 2) είναι υποστηρικτικές προς τον κύριο σκοπό ύπαρξης του εγκεφάλου: µας επιτρέπουν να ελέγχουµε µε µεγάλη ακρίβεια το σώµα µας και να παράγουµε σύνθετες κινήσεις προσαρµοσµένες στις εκάστοτε συνθήκες του περιβάλλοντος. Οι χάρτες µας επιτρέπουν να έχουµε µια λεπτοµερή εικόνα του έξω και του έσω κόσµου ούτως ώστε να προσαρµόζουµε τη συµπεριφορά µας αναλόγως των συνθηκών. Αυτή η δυνατότητα για προσαρµογή των κινήσεων και κατ’ επέκταση της συµπεριφοράς µας φαίνεται πως αποτέλεσµα σηµαντικό πλεονέκτηµα στη µάχη για επιβίωση µέσα στους αιώνες.
Ακόµη και η ανθρώπινη επικοινωνία, η οµιλία, οι χειρονοµίες, η γραφή, η νοηµατική γλώσσα, στηρίζεται στις συσπάσεις των µυών µας. Οι γνωστικοί µηχανισµοί είναι πολύ σηµαντικοί, αλλά είναι σηµαντικοί µόνο διότι µπορούν να καθοδηγήσουν το πώς θα κινήσουµε το σώµα µας. Αν το σκεφτούµε πιο προσεκτικά θα συνειδητοποιήσουµε ότι έχουµε µόνο ένα τρόπο να επηρεάσουµε τον κόσµο γύρω µας: µε τις κινήσεις του σώµατός µας (Σηµ. 3). Ο εγκέφαλος µας, λοιπόν, είναι το όργανο που χαρτογραφεί τον κόσµο για να προσαρµόζει τις κινήσεις του σώµατος µας αναλόγως.
Εξοπλισµένος όµως µε το οπλοστάσιο των γνωστικών µηχανισµών, ο άνθρωπος τους έχει χρησιµοποιήσει για να φτιάξει πολιτισµό, τις τέχνες και τις επιστήµες. Ενώ στηρίζεται, για παράδειγµα, από την µια στην οπτική του αντίληψη για να αντιλαµβάνεται το τι υπάρχει γύρω του για να µπορέσει να κινηθεί αναλόγως, χρησιµοποιεί από την άλλη την οπτική του αντίληψη για να φτιάξει ή για να θαυµάσει ένα ωραίο πίνακα ζωγραφικής. Δεν εξελίχθηκε ο µηχανισµός της οπτικής αντίληψης για να µπορούµε να θαυµάζουµε τον πίνακα. Επειδή όµως εξελίχθηκε, µπορέσαµε να τον χρησιµοποιήσουµε για να θαυµάσουµε τον πίνακα.
Με παρόµοιο τρόπο έχουµε χρησιµοποιήσει τους γνωστικούς µας µηχανισµούς για να φτιάχνουµε ποιήµατα και να συνθέτουµε µουσική, να ζωγραφίζουµε πίνακες, τα µαθηµατικά, την τεχνολογία και την επιστήµη. Και στηριγµένοι στη γλώσσα και την µνήµη να περάσουµε αυτές τις ανακαλύψεις και εφευρέσεις στις επόµενες γενιές, ούτως ώστε η γνώση να είναι συσσωρευτική. Το κοντινότερο µας ζώο, ο χιµπατζής, µε τον οποίο µοιραζόµαστε το 99% των γονιδίων µας, δεν µπορεί να κάνει σχεδόν τίποτα από όλα αυτά. Ό,τι µας διαφοροποιεί από τον χιµπατζή οφείλεται σε αυτό το 1%, το οποίο µας επέτρεψε ένα εγκέφαλο µε εκπληκτικές δυνατότητες. Είναι παρόλα αυτά αξιοσηµείωτο πως ο άνθρωπος δεν έχει καταφέρει ακόµη να τιθασεύσει τις θαυµαστές δυνατότητες του εγκεφάλου του και φαίνεται να ακροβατεί διαρκώς ανάµεσα στο θαύµα και την αφροσύνη. Γιατί ενώ µπορεί να φτιάξει φως µέσα στο πιο ερεβώδες σκοτάδι, συχνά προτιµά το σκοτάδι στις πιο φωτεινές και καθαρές στιγµές.
Σηµειώσεις
1. Ο ανθρώπινος εγκέφαλος ενώ ζυγίζει µόνο 2% του συνολικού βάρους του σώµατος µας καταναλώνει περίπου 20% της συνολικής ενέργειας.
2. Οι λειτουργίες της σκέψης µας στη Ψυχολογία ονοµάζονται γνωστικές λειτουργίες. 3. Η αλήθεια είναι ότι µπορούµε να επηρεάσουµε τον κόσµο γύρω µας µε ακόµη ένα τρόπο που δεν απαιτεί κίνηση: τη µυρωδιά του ιδρώτα µας
