Όταν ήμουν περίπου 12 μηνών, μια καλοκαιρινή μέρα οι γονείς μου με είχαν βάλει μέσα στην περπατούσα μου, αυτό το καρεκλάκι με τροχούς στο οποίο βάζουμε τα παιδιά για να μάθουν να περπατούν.
Σήμερα αυτά τα καρεκλάκια έχουν απαγορευτεί αφού δεν βοηθούν τα παιδιά να μάθουν να περπατούν και εμποδίζουν την ανάπτυξή τους. Μπορεί επίσης να προκαλέσουν σοβαρά ατυχήματα. Εκείνη την μέρα τριγυρνούσα μέσα στο σπίτι ενώ είχα στο αυτί μου μια μπατονέτα. Κάποια στιγμή, έφτασα στην άκρη του διαδρόμου και έπεσα από τις σκάλες κάτω. Με την μπατονέτα στο αυτί.
Η πτώση μού τραυμάτισε το αυτί και με άφησε με μια σημαντική βαρηκοΐα στο αριστερό αυτί. Μια αναπηρία την οποία κουβαλώ μαζί μου μέχρι σήμερα. Αυτή η αναπηρία δημιούργησε κάποια πρακτικά προβλήματα. Για παράδειγμα, έχω δυσκολία να έχω συνομιλία με κάποιο που κάθεται στα αριστερά μου. Επίσης, οι φοιτητές μου έχουν προσέξει πως όταν μου μιλά κάποιος στην τάξη έχω δυσκολία να εντοπίσω που κάθεται αυτός που ρωτά (χρειάζεται να συνδυάσουμε ήχους και από τα δύο αυτιά για να εντοπίσουμε από που έρχεται ένας ήχος).
Στην πορεία όμως άρχισα να την συμπαθώ αυτή την αναπηρία αφού μου δημιούργησε μια περιέργεια για μια σειρά από πράγματα. Συνειδητοποίησα, για παράδειγμα, πως υπάρχουν ήχοι τους οποίους εγώ δεν μπορώ να ακούσω. Υπάρχουν μήπως και πράγματα τα οποία για κάποιο λόγο δεν μπορώ να δω; Η εικόνα που έχω για τον έξω κόσμο, πόσο ακριβής και αξιόπιστη είναι; Και πόσο όμοια είναι η εικόνα που έχω εγώ για τον έξω κόσμο με αυτή που έχει κάποιος άλλος; Δυο άνθρωποι που βρίσκονται δίπλα δίπλα βιώνουν και αντιλαμβάνονται ακριβώς τα ίδια πράγματα;
Όλη αυτή η περιέργεια με οδήγησε στη Ψυχολογία και στο τέλος στις Νευροεπιστήμες. Στην μελέτη του ανθρώπινου εγκεφάλου. Μελετώντας τον ανθρώπινο εγκέφαλο συνειδητοποιείς πως ουσιαστικά δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα για αυτόν. Αν υπάρχει όμως ένα πράγμα το οποίο γνωρίζουμε είναι πως ο ανθρώπινος εγκέφαλος δεν καθρεφτίζει την πραγματικότητα, το έξω περιβάλλον για μας. Αντ’ αυτού, φτιάχνει την δική του υποκειμενική πραγματικότητα για μας. Παίρνει πληροφορίες από τα αισθητήρια όργανά μας, τα μάτια, τα αυτιά, την μύτη, κλπ, και φτιάχνει την πραγματικότητα στηριγμένος κυρίως σε δύο πράγματα.
Το πλαίσιο
Το πρώτο πράγμα που επηρεάζει το πώς ο εγκέφαλος μας αντιλαμβάνεται τον κόσμο, είναι το πλαίσιο μέσα στο οποίο λαμβάνουμε μια πληροφορία. Κοιτάξτε για παράδειγμα τον κύβο στα αριστερά. Το μεσαίο κεντρικό τετράγωνο της πάνω πλευράς του κύβου, που βρίσκεται στο φως, φαίνεται χρώματος καφέ ενώ το μεσαίο κεντρικό τετράγωνο της κάτω πλευράς, που βρίσκεται στην σκιά, φαίνεται πορτοκαλί. Όταν αφαιρέσουμε το πλαίσιο όμως (σχήμα δεξιά), χωρίς να αλλάξουμε το χρώμα το δύο τετραγώνων, βλέπουμε πως και τα δύο τετράγωνα έχουν το ίδιο ακριβώς χρώμα.
(Μπορείτε να εκτυπώσετε τον χρωματιστό κύβο στα αριστερά και να τοποθετήσετε από πάνω ένα χοντρό χαρτόνι με δύο τρύπες στα σημεία που βρίσκονται τα δύο τετράγωνα. Έτσι θα μπορέσετε να δείτε ότι έχουν το ίδιο χρώμα αφού δεν θα επηρεάζεστε από το πλαίσιο).
Αυτό που συμβαίνει είναι πως ο εγκέφαλος παίρνει πληροφορίες από τα μάτια και τις προσαρμόζει ανάλογα με το τι υπάρχει στη σκηνή. Επειδή το κάτω τετράγωνο βρίσκεται στη σκιά, ο εγκέφαλος ξέρει πως στη σκιά τα αντικείμενα φαίνονται πιο σκούρα και έτσι προσαρμόζει τις πληροφορίες που παίρνει από τα μάτια για το χρώμα και ερμηνεύει το τετράγωνο που είναι στη σκιά πιο φωτεινό από ότι είναι στην πραγματικότητα. Αυτή η αναπροσαρμογή είναι σημαντική για μας διότι μας επιτρέπει να αντιλαμβανόμαστε το ίδιο αντικείμενο να έχει το ίδιο χρώμα είτε το βλέπουμε υπό σκιά είτε κάτω από έντονο φως.
Η μνήμη
Κοιτάξτε την πιο κάτω πρόταση γραμμένη στα Τούρκικα. Από κάθε λέξη λείπει ένα γράμμα. Αν δεν μιλάτε Τούρκικα, μπορείτε να βρείτε ποιο γράμμα λείπει από κάθε λέξη; Η απάντηση είναι πως όχι. Μπορείτε μόνο να μαντέψετε.
Κοιτάξτε όμως τώρα την μετάφραση αυτής της πρότασης στην Ελληνική γλώσσα. Πάλι ένα γράμμα λείπει από κάθε λέξη. Μπορείτε να διαβάσετε την πρόταση τώρα; Βεβαίως και μπορείτε.
Η αντίληψή μας δεν είναι πάντα η πραγματικότητα. Γιατί μπορούμε να γεμίσουμε σωστά τα κενά στην ελληνική αλλά όχι την τουρκική πρόταση; Αυτό οφείλεται στο δεύτερο πράγμα πάνω στο οποίο στηρίζεται ο ανθρώπινος εγκέφαλος για να κατασκευάσει την πραγματικότητα, την εικόνα του έξω κόσμου για μας. Που είναι οι προηγούμενές μας εμπειρίες με τον κόσμο. Τα πράγματα που ξέρουμε, αυτά που έχουμε μάθει και όσα μπορούμε να θυμηθούμε. Οι μνήμες μας!
Αν πάρουμε τη λέξη “αντίληψη”, δεν υπάρχει κανένας a priori λόγος γιατί να γεμίσουμε το κενό που υπήρχε ανάμεσα στο λάμδα και το ψι με ένα ήττα. Αλλά το κάνουμε αυτό διότι σύμφωνα με τις προηγούμενες μας εμπειρίες, σύμφωνα με τη γνώση της ελληνικής γλώσσας που έχουμε, το Ήττα είναι το πιο πιθανό αποτέλεσμα.
Ο εγκέφαλός μας λοιπόν είναι μια βιολογική μηχανή που εκτελεί στατιστικές αναλύσεις για να γεμίσει όποια κενά έχει με το πιο στατιστικά πιθανό αποτέλεσμα στη βάση των προσδοκιών που έχει δημιουργήσει. Όπως είδαμε πιο πάνω, αυτές οι προσδοκίες επηρεάζονται από τις μνήμες μας και από το πλαίσιο.
Η προσοχή
Ο κύριος λόγος για τον οποίο υπάρχουν κενά στην αντίληψή μας είναι το γεγονός ότι ο εγκέφαλος δεν έχει αρκετή ενέργεια για να επεξεργαστεί όλες τις πληροφορίες που παίρνει από τα μάτια, τα αυτιά και τα άλλα αισθητήρια όργανά μας. Έτσι, στηρίζεται σε γνωστικούς μηχανισμούς όπως είναι η Προσοχή, για να διαλέγει κάποιες από αυτές τις πληροφορίες και να τις επεξεργαστεί περαιτέρω, ενώ απορρίπτει τις υπόλοιπες. Αυτές τις οποίες απορρίπτει, στις οποίες δεν δίνει προσοχή, δεν φτάνουν ποτέ στη συνείδησή μας.
Ενώ λοιπόν όταν βιώνουμε τον κόσμο, όπως τη σκηνή στις δύο εικόνες πιο κάτω, νιώθουμε πως βιώνουμε τα πάντα, με κάθε λεπτομέρεια, αυτή η αίσθηση είναι ψεύτικη. Ένας τρόπος με τον οποίο οι επιστήμονες μελετούν αυτά τα φαινόμενα είναι με το να καταγράφουν το χρόνο που χρειάζεται κάποιος για να να εντοπίσει τις διαφορές σε δύο εικόνες όπως οι πιο κάτω.
Συμπεράσματα
Τέτοια φαινόμενα χρησιμοποιούνται από τους επιστήμονες σήμερα για να μας βοηθήσουν να κατανοήσουμε την οργάνωση και λειτουργία του ανθρώπινου εγκεφάλου. Για τους υπόλοιπους όμως, τι σημαίνει το ότι ο εγκέφαλος μας μπορεί να αντιληφθεί μόνο ένα πολύ μικρό κομμάτι του έξω κόσμου, και όταν το κάνει συχνά ξεγελιέται από το πλαίσιο και παρασύρεται από τις μνήμες μας; Θα αναφέρω δύο πράγματα τα οποία θεωρώ τα πιο σημαντικά:
1. Εξηγεί γιατί χρειαζόμαστε την Επιστήμη και την Τεχνολογία.
Στηριζόμαστε στην Τεχνολογία για να ξεπεράσουμε τους περιορισμούς του σώματός μας. Για παράδειγμα, χρησιμοποιούμε τηλεσκόπια, μικροσκόπια, ακόμη και το τηλέφωνο που όλοι χρησιμοποιούμε καθημερινά, το έχουμε ανάγκη λόγω του ότι το ακουστικό μας σύστημα έχει τους δικούς του περιορισμούς.
Στηριζόμαστε στην Επιστήμη για να χτίσουμε μια αντικειμενική κατανόηση του κόσμου, μακριά από τις προσωπικές υποκειμενικές προκαταλήψεις του καθενός από εμάς. Η συστηματική παρατήρηση και το ελεγχόμενο πείραμα είναι ο καλύτερος τρόπος που έχουμε βρει για να διατυπώνουμε και να ελέγχουμε υποθέσεις και προβλέψεις, για να αποκτούμε και να οργανώνουμε την γνώση μας.
Οπότε, όταν βρισκόμαστε αντιμέτωποι με ερωτήματα για το χρώμα ενός κύβου ή ενός φορέματος, καλό είναι να θυμόμαστε πως η αντίληψη μας είναι τόσο περιορισμένη και πως μπορεί να ξεγελαστεί τόσο εύκολα που δεν έχουμε καμία ουσιαστική διαφορά από ένα άτομο με ακουστική αναπηρία. Είμαστε όλοι ουσιαστικά τυφλοί και κωφοί. Στηριγμένοι όμως στην επιστημονική μεθοδολογία, έχουμε κάνει τεράστια πρόοδο ως προς την κατανόηση του κόσμου στον οποίο ζούμε, παρά το ότι είμαστε τυφλοί και κωφοί.
2. Ανθρώπινη Επικοινωνία.
Το πιο ουσιώδες χαρακτηριστικό μας ως άνθρωποι είναι η κοινωνική μας φύση. Είμαστε κοινωνικά όντα. Έχουμε ανάγκη να αλληλοεπιδρούμε και να επικοινωνούμε με άλλους ανθρώπους. Ο καθένας από μας όμως έχει τις δικές του μοναδικές εμπειρίες και μνήμες. Την δική του υποκειμενική οπτική γωνία και αντίληψη. Αν αποτύχουμε να το λάβουμε αυτό υπόψη, τότε σίγουρα θα αποτύχουμε να επικοινωνήσουμε αποτελεσματικά ο ένας με τον άλλον. Αν το έχουμε όμως αυτό υπόψη νομίζω πως μπορεί να γίνουμε λίγο καλύτεροι συνεργάτες, λίγο καλύτεροι φίλοι, λίγο καλύτεροι σύντροφοι.
Το προφανές ερώτημα λοιπόν είναι ποιο από τα δύο αποτελεί αληθινή αναπηρία; Η απώλεια της ακοής ή η αποτυχία να λάβουμε υπόψη το γεγονός ότι ο καθένας από μας έχει την δική του οπτική γωνία, τη δική του μοναδική αντίληψη;
