Ζούμε στην εποχή της συνωμοσίας, στην οποία πιστεύουν μόνο οι παρανοϊκοί, οι αμόρφωτοι και όσοι έχουν χαμηλή ευφυία. Μύθος.
Στο πρόσφατο βιβλίο του με τίτλο “Suspicious Minds: why we believe conspiracy theories”, ο ψυχολόγος Rob Brotherton περιγράφει τη συνωμοσιολογία ως ένα κοινό ψυχολογικό φαινόμενο από το οποίο υποφέρουμε όλοι και όχι ως μια επικίνδυνη μορφή κοινωνικής παθολογίας. Συνοψίζοντας τα ψυχολογικά ευρήματα, μας φέρνει αντιμέτωπους με την πικρή πραγματικότητα ότι πολλές από τις δικές μας πεποιθήσεις στηρίζονται στη δυσλειτουργία των ίδιων γνωστικών μηχανισμών (που περιγράφονται πιο κάτω) με όσους πιστεύουν ότι τα εμβόλια προκαλούν αυτισμό ή ότι τα αεροπλάνα μας ψεκάζουν.
1. Confirmation bias
Όταν θέλουμε να εξηγήσουμε ένα γεγονός, έχουμε την τάση να ψάχνουμε για πράγματα που επιβεβαιώνουν την αρχική μας εξήγηση, αγνοώντας πράγματα που καταρρίπτουν την δική μας εξήγηση, με αποτέλεσμα να καταλήγουμε σε λάθος συμπεράσματα.
Για παράδειγμα, φανταστείτε πως συμμετέχετε σε ένα ψυχολογικό πείραμα στο οποίο ο ερευνητής σας λέει πως έχει δημιουργήσει ένα απλό κανόνα στη βάση του οποίου φτιάχνει ακολουθίες τριών αριθμών. Στο πείραμα, ο ερευνητής σας δίνει ένα αρχικό παράδειγμα με μια ακολουθία τριών αριθμών που έχει φτιαχτεί στη βάση αυτού του κανόνα. Η ακολουθία είναι οι αριθμοί 2-4-6.
Ο στόχος σας είναι να βρείτε τον κανόνα φτιάχνοντας ακολουθίες από τρεις αριθμούς. Για κάθε ακολουθία που φτιάχνετε ο ερευνητής σας λέει εάν ταιριάζει με τον κανόνα ή όχι. Στόχος είναι να συνεχίσετε να φτιάχνετε αριθμούς μέχρι να είστε σίγουροι ότι ανακαλύψατε τον κανόνα.
Σε αυτό το παράδειγμα, ποια ακολουθία θα φτιάχνατε πρώτα; Αν είστε σαν εμένα, θα ρωτούσατε για το 8-10-12. Ταιριάζει, θα σας απαντούσε ο ερευνητής. Αχά! 14-16-18; Ταιριάζει. Χα! 46-48-50; Ταιριάζει. 184-186-188; Ταιριάζει, επίσης. Σε αυτό το σημείο, κάποιος φυσιολογικά θα θεωρήσει πως βρήκε τον κανόνα, ο οποίος είναι: ζυγοί αριθμοί που αυξάνονται κατά δύο. Λάθος! Ο κανόνας είναι: οποιοιδήποτε τρεις αυξανόμενοι αριθμοί!
Πολύ λίγοι άνθρωποι βρίσκουν τον κανόνα σε τέτοια πειράματα, αλλά το ενδιαφέρον είναι πως μας φανερώνουν την τάση που έχουμε να επιβεβαιώνουμε την αρχική μας υπόθεση (π.χ. ζυγοί αριθμοί που αυξάνονται κατά δύο). Η ιδέα του να δοκιμάσουμε ακολουθίες αριθμών που διαψεύδουν την αρχική μας υπόθεση (ο μόνος τρόπος να την επιβεβαιώσουμε) δεν μας έρχεται φυσιολογικά. Με αποτέλεσμα να ψάχνουμε απλά ακολουθίες που επιβεβαιώνουν αυτή την υπόθεση η οποία από απλή εικασία μετατρέπεται συχνά σε ισχυρή πίστη χωρίς να δικαιολογείται.
2. Connecting dots
Πόσα ζώα από κάθε είδος πήρε μαζί του ο Μωυσής στην Κιβωτό; Περίπου οκτώ στους δέκα συμμετέχοντες σε πειράματα ψυχολογίας απαντούν πως πήρε δύο από κάθε είδος. Η απάντηση βέβαια είναι, κανένα. Απλά διότι δεν ήταν ο Μωυσής που έφτιαξε την Κιβωτό αλλά ο Νώε. Παρόλο που η αρχική ερώτηση δεν είχε κανένα νόημα, ο εγκέφαλος μας έχει την τάση να ψάχνει και να βρίσκει νόημα, ακόμη κι εκεί που δεν υπάρχει.
Η ικανότητα μας αυτή να ψάχνουμε και να βρίσκουμε νόημα μέσα στο χάος μας οδηγεί στο να βλέπουμε σχήματα στα σύννεφα, ανθρώπινο πρόσωπο σε φωτογραφίες από τον Άρη, και δύο (ανύπαρκτα) τρίγωνα στο πιο κάτω σχήμα.
3. Intentionality bias
Η τάση να υποθέτουμε ότι υπήρχε πρόθεση πίσω από κάθε τυχαίο γεγονός που συμβαίνει στον κόσμο.
Το 1943 οι ψυχολόγοι Fritza Heider και Marianne Simmel διεξήγαγαν ένα από τα πιο γνωστά και σημαντικότερα ψυχολογικά πειράματα. Ζήτησαν από τους συμμετέχοντες να παρακολουθήσουν το πιο κάτω σύντομο βίντεο, διάρκειας περίπου ενός λεπτού. Στη συνέχεια τους ρώτησαν να περιγράψουν τι είδαν. Κάποιοι είδαν τρία ζωηρά παιδιά να παίζουν σε μια παιδική χαρά, με τα δύο παιδιά να πειράζουν το τρίτο ή το ένα παιδί να εκφοβίζει δύο μικρότερα παιδιά. Κάποιος είδε μια μητέρα να θυμώνει στα δύο της παιδιά γιατί ήρθαν σπίτι αργά. Κάποιος άλλος είδε μια μάγισσα να προσπαθεί να παγιδεύσει δύο αθώα παιδιά. Άλλοι είδαν σκοτεινό δράμα στο οποίο ένας επιθετικός και βίαιος πατέρας εκφοβίζει τη γυναίκα και το παιδί του ή ένας απατημένος σύζυγος αντιδρά βίαια αντικρίζοντας την αγαπημένη του με άλλον άντρα.
Στην πραγματικότητα όμως όλοι παρακολούθησαν το ίδιο βίντεο. Τρία σχήματα – ένα μεγάλο τρίγωνο, ένα μικρό τρίγωνο και ένα μικρό κύκλο – να κινούνται γύρω από ένα μεγάλο ορθογώνιο και να μπαινο-βγαίνουν σε αυτό. Οι εκφοβισμοί, οι μητέρες, οι μάγισσες και οι απατημένοι σύζυγοι υπήρχαν μόνο στο μυαλό των συμμετεχόντων.
Αυτό το κλασικό πείραμα καταδεικνύει πόσο πρόθυμο είναι το μυαλό μας να βρίσκει νόημα στο χάος και πρόθεση πίσω από κάθε ενέργεια.
4. Proportionality bias
22 Νοεμβρίου 1963. Ο Lee Harvey Oswald, ένας πρώην πεζοναύτης πυροβολεί και σκοτώνει τον Πρόεδρο των ΗΠΑ J. F. Kennedy. Αυτό ήταν το συμπέρασμα της επιτροπής Warren η οποία με προεδρικό διάταγμα διερεύνησε τα γεγονότα που οδήγησαν στη δολοφονία του Kennedy. Σήμερα, 54 χρόνια μετά, η πλειοψηφία των Αμερικανών πολιτών, και ένα μεγάλο ποσοστό σε άλλες χώρες, αμφισβητεί ότι ο Oswald ενήργησε μόνος του και θεωρεί πως εκτελούσε διαταγές, σε αντίθεση με το συμπέρασμα των ερευνών του πορίσματος Warren.
Στις 30 Μαρτίου το 1981, ο John Hinckley Jr. πυροβόλησε έξι σφαίρες κατά του τότε Προέδρου των ΗΠΑ Ronald Reagan. Όλες οι σφαίρες έχασαν το στόχο τους εκτός από μία που διαπέρασε από την αλεξίσφαιρη λιμουζίνα και χτύπησε τον Reagan στο στήθος, τρυπώντας τον πνεύμονά του και περνώντας μόλις δύο εκατοστά μακριά από την καρδία του. Ο Reagan κόντεψε να πεθάνει, αλλά οι γιατροί κατάφεραν να αφαιρέσουν τη σφαίρα και να σταματήσουν την εσωτερική αιμορραγία, σώζοντας τη ζωή του προέδρου. Η επίσημη ιστορία λέει ότι ο δράστης ήταν διανοητικά άρρωστος και η απόπειρα ήταν απλά μια απελπισμένη προσπάθεια εκ μέρους του να εντυπωσιάσει τη νεαρή ηθοποιό Jodie Foster.
Σήμερα κανένας δεν αμφισβητεί την επίσημη εκδοχή των γεγονότων της απόπειρας κατά του Reagan. Ποτέ δεν υπήρξαν θεωρίες συνομωσίας και οι περισσότεροι σήμερα δεν γνωρίζουν καν ότι υπήρξε απόπειρα κατά του Reagan.
Η εξήγηση του γιατί υπάρχει πληθώρα θεωριών για τη δολοφονία Kennedy ενώ καμία για την απόπειρα κατά του Reagan βρίσκεται στο ότι έχουμε την τάση να θεωρούμε ότι σημαντικά γεγονότα (όπως είναι η δολοφονία ενός προέδρου) πρέπει να έχουν εξίσου σημαντικές αιτίες. Δύσκολα οι άνθρωποι μπορούν να πιστέψουν πως ένα τόσο σημαντικό γεγονός όπως είναι ο θάνατος του προέδρου μιας υπερδύναμης (με όλες τις συνεπακόλουθες γεωστρατηγικές επιπτώσεις) ήταν το αποτέλεσμα των πράξεων ενός και μόνο ανθρώπου που σχεδίασε και εκτέλεσε το έγκλημα μόνος του.
Ενδιαφέρων επίσης είναι το φαινόμενο που περιγράφει ο Roberton, όπου για τον ίδιο λόγο, όσοι παίζουν τάβλι συχνά ρίχνουν το ζάρι με δύναμη όταν θέλουν να φέρουν μεγάλο αριθμό ενώ το ρίχνουν σιγά όταν θέλουν να φέρουν μικρό αριθμό.
Κανονικά, αυτοί οι μηχανισμοί μας βοηθούν να επιβιώνουμε σε ένα κόσμο που δεν είναι φτιαγμένος από πέτρες και βράχους, δέντρα και φυσικά αντικείμενα. Είναι ένας κόσμος γεμάτος με καλούς και κακούς ανθρώπους που έχουν προθέσεις και κίνητρα, με κοινωνικές σχέσεις γεμάτες προσβολές και καβγάδες, με κινδύνους και ευκαιρίες. Κάποιες φορές, όταν τους αφήσουμε ανεξέλεγκτους μας οδηγούν σε λάθος συμπεράσματα. Πρωτίστως όμως, μας κάνουν αυτό που πραγματικά είμαστε: άνθρωποι.
