Δεν βλέπω σχεδόν ποτέ ποδόσφαιρο – τουλάχιστον σίγουρα όχι με δική μου πρωτοβουλία. Και όμως, να’ μαι μπροστά από μία τηλεόραση, τοποθετημένη έξω στην ταβέρνα του χωριού, να βλέπω το Κολομβία-Αγγλία με αγωνία.
Μα, τι παθαίνουμε όλοι τις μέρες του Μουντιάλ;
1. Αχ, πατρίδα μου γλυκιά
Δεν πιστεύω στα διαβατήρια – αντίθετα, τα θεωρώ τη σημαντικότερη ίσως αιτία ανισοτήτων στον πλανήτη. Και όμως, τις μέρες του 2004 τις θυμάμαι με εθνική υπερηφάνεια.
Αυτή η διαφορά στη στάση ερμηνεύεται στη βάση αυτού που ονομάζεται στην ψυχολογία “κοινωνική ταυτότητα”. Όλοι μας έχουμε όχι μόνο μία, αλλά μία σειρά από κοινωνικές ταυτότητες. Τέτοιες ταυτότητες μπορεί να συγκροτηθούν, για παράδειγμα, στη βάση της εθνικότητάς μας, του οργανισμού για τον οποίον δουλεύουμε ή του φύλου μας. Γνωρίζουμε, μέσα από πολυάριθμες έρευνες, ότι οι άνθρωποι τείνουν να ευνοούν τα άτομα που ανήκουν στη δικιά τους ομάδα (την ενδο-ομάδα) σε σχέση με τις άλλες ομάδες (τις εξω-ομάδες). Δηλαδή, τείνουν να τα συμπαθούν περισσότερο, να τους φέρονται καλύτερα, ακόμα και να τους δίνουν υψηλότερες αμοιβές για την ίδια εργασία.
Κατά τη διάρκεια του Μουντιάλ, η ταυτότητά μας ως μέλη μιας χώρας προκρίνεται και γίνεται ιδιαίτερα ορατή. Έτσι, ακόμα και όσοι δεν παρακολουθούν συνήθως ποδόσφαιρο έχουν ισχυρό κίνητρο να υποστηρίξουν και να είναι θετικοί απέναντι στην εθνική τους ομάδα (ή όποια άλλη ομάδα έχουν “υιοθετήσει” ως αγαπημένη τους). Είναι επίσης πιο πιθανό να είναι αρνητικοί απέναντι σε άλλες ομάδες
2. Η ομάδα μου είμαι εγώ
Η ταύτιση με μία ομάδα, εκτός από την αίσθηση του ανήκειν που προσφέρει, φαίνεται να επηρεάζει και την πεποίθηση για τις δικές μας ικανότητες, όπως και την αυτοεκτίμησή μας.
Σε μία έρευνα που δημοσιεύτηκε στο Journal of Personality and Social Psychology, ο Hirt και οι συνεργάτες του μελέτησαν άτομα που παρουσίαζαν μεγάλη ταύτιση με τις ομάδες τους (ομάδες μπάσκετ στη συγκεκριμένη περίπτωση). Αρχικά, τους ζήτησαν να παρακολουθήσουν βίντεο από τις ομάδες τους όταν αυτές κέρδιζαν ή όταν αυτές έχαναν. Στη συνέχεια, τους ζήτησαν να προβλέψουν πόσο καλά θεωρούσαν ότι θα τα πάει στο μέλλον η ομάδα τους. Κατόπιν, τους έκαναν ερωτήσεις σχετικά με τη δικιά τους επίδοση σε μία σειρά από δραστηριότητες.
Οι οπαδοί που είχαν δει τις ομάδες τους να κερδίζουν προέβλεψαν σημαντικά καλύτερη μελλοντική απόδοση όχι μόνο της ομάδας τους, αλλά και καλύτερη μελλοντική προσωπική τους επίδοση και είχαν επιπλέον υψηλότερη αυτοεκτίμηση σε σχέση με τους οπαδούς που είχαν παρακολουθήσει τις ομάδες τους να χάνουν. Αυτή η ψυχολογική ώθηση που προσφέρει η νίκη της ομάδας είναι μάλιστα παρόμοια με την ώθηση που βιώνει κανείς με βάση τις προσωπικές του επιτυχίες.
3. Καθρέφτης γίνομαι
Μία από τις πιο σημαντικές ανακαλύψεις των τελευταίων δεκαετιών στο χώρο της νευροεπιστήμης είναι η ανακάλυψη των κατοπτρικών νευρώνων (mirror neurons).
Πρόκειται για ένα υποσύνολο από τους νευρώνες μας (τα κύτταρα δηλαδή του εγκεφάλου μας που είναι υπεύθυνα για την επεξεργασία των πληροφοριών), οι οποίοι ενεργοποιούνται όχι μόνο όταν εμείς κάνουμε μία πράξη (π.χ. κλωτσάμε μια μπάλα) ή βιώνουμε ένα συναίσθημα, αλλά και όταν βλέπουμε κάποιον άλλον να κάνει την ίδια πράξη ή να βιώνει το ίδιο συναίσθημα. Με αυτό τον τρόπο μπορούμε και καταλαβαίνουμε τις πράξεις και τα συναισθήματα των άλλων σε ένα επίπεδο πραγματικά προσωπικό – οι πράξεις και τα συναισθήματά τους γίνονται και κυριολεκτικά και δικά μας.
Στο πλαίσιο της παρακολούθησης ενός αγώνα στο Μουντιάλ, η ταύτισή μας με τους παίχτες είναι λοιπόν πολύ μεγαλύτερη από ό,τι μπορεί να νομίζουμε – ένα μέρος του εγκεφάλου μας ενεργοποιείται σαν να παίζαμε εμείς ποδόσφαιρο και σαν να βιώναμε εμείς τα συναισθήματα του αγώνα.
4. Μη μου χαλάς το γούρι
Όταν η ομάδα κερδίσει, τότε πρέπει να προσέξουμε να μην αλλάξουμε τη συμπεριφορά μας όταν θα ξαναπαίξει – αλλιώς μπορεί να χαλάσουμε το γούρι. Τα γούρια μπορεί να συμπεριλαμβάνουν τη θέση που καθόμασταν στον καναπέ, τη μπλούζα που φοράγαμε ή ακόμα και το τι φάγαμε το μεσημέρι. Με άλλα λόγια, έχουμε την τάση να συνδέουμε τυχαίες συμπεριφορές με επιθυμητά γεγονότα που έλαβαν χώρα αμέσως μετά από αυτές τις συμπεριφορές.
Τέτοιου είδους γούρια (ή αλλιώς προλήψεις) ξέρουμε ότι δεν αναπτύσσουν μόνο φίλαθλοι που προσπαθούν με κάθε τρόπο να υποστηρίξουν την ομάδα τους, αλλά ακόμα και περιστέρια! Αυτό το φαινόμενο το ανακάλυψε ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της θεωρίας του συμπεριφορισμού, ο B.F. Skinner.
Συγκεκριμένα, ο Skinner σε ένα από τα πειράματά του έδινε τροφή σε περιστέρια σε ένα τυχαίο χρονικό σημείο, ανεξάρτητο από την συμπεριφορά τους εκείνη τη στιγμή. Τα περιστέρια συνέδεσαν όμως τη συμπεριφορά που έτυχε να εκδηλώνουν ακριβώς πριν τη λήψη της τροφής με την τροφή. Συνέχισαν λοιπόν να την εκδηλώνουν, παρότι στην πορεία της έρευνας λάμβαναν τροφή κάθε πέντε δευτερόλεπτα, ανεξάρτητα από την εκδήλωση ή όχι της συγκεκριμένης συμπεριφοράς.
5. Ζητωκραυγάζουν τα πλήθη
Σας έχει τύχει να πάτε στο γήπεδο με τον πιο ντροπαλό από τους φίλους σας, μόνο και μόνο για να τον δείτε να πανηγυρίζει; Πρόκειται για την ψυχολογική διεργασία της αποπροσωποποίησης κατά την οποία παραμερίζουμε την ατομική μας ταυτότητα. Το να αισθανόμαστε μέρος του πλήθους είναι μάλιστα ιδιαίτερα πιθανό όταν όλοι γύρω μας φοράνε μπλούζες της ίδιας ομάδας. Σε αυτές τις περιπτώσεις είναι περισσότερο πιθανό να συμπεριφερόμαστε με βάση τις νόρμες της ομάδας, παρά με βάση τις δικές μας συνήθειες.
Στην περίπτωση ενός πλήθους που παρακολουθεί ένα ποδοσφαιρικό αγώνα, οι νόρμες της ομάδες συμπεριλαμβάνουν ζητωκραυγές και συνθήματα. Αλλά όχι απαραίτητα μόνο αυτά – ας θυμηθούμε τους Ιάπωνες φιλάθλους οι οποίοι καθάρισαν τις κερκίδες μετά από ένα πρόσφατο παιχνίδι.
Το 2004 όλη η Ευρώπη παρακολουθούσε με κομμένη την ανάσα την ξέφρενη πορεία μίας ασήμαντης -μέχρι τότε- ομάδας, της Ελλάδας. Αντίστοιχες περιπτώσεις ομάδων που αναδύονται αναπάντεχα σε πρωταγωνίστριες έχουμε φυσικά και στα Μουντιάλ -ίσως θυμούνται κάποιοι την πορεία μέχρι τους 8 του Καμερούν το 1990. Πρόκειται για τα αουτσάιντερ, τα αντι-φαβορί ή αλλιώς τα underdogs. Τέτοιες ομάδες κερδίζουν τη συμπάθεια όλων.
Μία από τις εξηγήσεις για αυτό το φαινόμενο είναι το γεγονός ότι, όταν γινόμαστε μάρτυρες επιτυχίας σε δύσκολες καταστάσεις, αυτό μας εμπνέει και μας κάνει να πιστεύουμε ότι και εμείς μπορούμε να πετύχουμε σε κάτι δύσκολο. Μία άλλη εξήγηση είναι ότι το κόστος του να επενδύσουμε σε ένα αουτσάιντερ είναι μικρό, αλλά τα οφέλη μπορεί να είναι μεγάλα. Επίσης, θεωρούμε συχνά ότι τα αουτσάιντερ κάνουν μεγαλύτερη προσπάθεια και η αντίληψη της προσπάθειας αυτής οδηγεί σε μεγαλύτερη συμπάθεια.
7. Κουβέντα για την ομάδα μου
Οι αναλύσεις των φιλάθλων για τις αδυναμίες της ομάδας τους και τα λάθη του προπονητή της μπορεί να είναι ατελείωτες. Όμως, όταν κάποιος υποστηρικτής άλλης ομάδας αναφερθεί στις αδυναμίες της δικής του ομάδας, δεν σηκώνουν κουβέντα.
Πρόκειται για το φαινόμενο που ονομάζεται ενδο-ομαδική ευαισθησία (intergroup sensitivity effect). Οι άνθρωποι είναι δηλαδή πιο ανεκτικοί όταν ένα μέλος της ενδο-ομάδας ασκεί κριτική. Θεωρούν ότι τα μέλη της ενδο-ομάδας κάνουν κριτική που είναι εποικοδομητική, ενώ τα μέλη της εξω-ομάδας προσπαθούν μέσω της κριτικής να τους μειώσουν. Δεν μετράει, λοιπόν, μόνο το τι λέει κανείς, αλλά και ποιος το λέει.
Μετράει, όμως, και το πότε το λέει. Όσο προχωράει το πρωτάθλημα ή το Μουντιάλ και η σύγκρουση ανάμεσα στις ομάδες γίνεται πιο ορατή, μειώνεται η ανοχή στην κριτική ακόμα και όταν προέρχεται από μέλη της ενδο-ομάδας. Κατά συνέπεια, στην αρχή του Μουντιάλ μπορούμε πιο εύκολα να κρίνουμε την ομάδα μας, αλλά αν πλησιάζει ο τελικός πρέπει να είμαστε πιο προσεκτικοί!
8. Έλα να αγαπηθούμε, ντάρλινγκ
Η παρακολούθηση του Μουντιάλ μπορεί να λειτουργήσει ευεργετικά για την ψυχική μας υγεία. Ειδικά στις κοινωνίες στις οποίες τα άτομα, συνήθως οι άντρες, δυσκολεύονται να εκφράσουν τα συναισθήματά τους, ο αθλητισμός προσφέρει ένα ασφαλή χώρο στον οποίο μπορούν να το κάνουν αυτό -ακόμα και να κλάψουν ή να αγκαλιάσουν άλλους άντρες.
Τελείωσε το ματς, με νικήτρια την Αγγλία (δεν θα το κρύψω, αυτήν υποστήριζα). Η ταβέρνα που τρώμε; Ένα άλλο πειρατικό, γαστρονομικό, το πειρατικό του Captain Jimmy. Δεν περιγράφω άλλο.
