Η μαγική επιλεκτικότητα της μνήμης: Γιατί θυμόμαστε το ασήμαντα, αλλά ξεχνάμε τα βασικά

Η μνήμη λειτουργεί σαν μία μαγική, αόρατη ατζέντα, που κρατά μόνο ό,τι θεωρεί σημαντικό. Η εμφάνιση ενός εντυπωσιακού συναισθήματος — μια ευχάριστη έκπληξη, ένας φόβος, μια επιβράβευση — δημιουργεί στιγμές στο αρχείο της μνήμης. Όσα, αντίθετα, είναι συνήθη και ουδέτερα, «σβήνονται» αθόρυβα, βοηθώντας το μυαλό να εστιάσει σε ό,τι αξίζει να κρατήσει. Οι επιστήμονες της Βοστώνης και άλλοι ερευνητές επιβεβαιώνουν πως ο εγκέφαλος δεν αποθηκεύει τις εμπειρίες ισότιμα. Ο μηχανισμός αυτός, μια μορφή «φίλτρου προτεραιότητας», βασίζεται στη συναισθηματική ή κινητική αξία της πληροφορίας — τα γεγονότα που συνδέονται με έντονα συναισθήματα ή με ιδιαίτερες σημασίες σταθεροποιούνται καλύτερα, και μαζί τους «σώζονται» και μικρές, φαινομενικά ασήμαντες λεπτομέρειες της ίδιας περιόδου.

Για παράδειγμα, ο ενθουσιασμός μιας στιγμής νίκης ή μιας ατυχίας μπορεί να «σώσει» όχι μόνο το σημαντικό, αλλά και το τι φορούσες, ποιο τραγούδι άκουγες ή ποιος βρισκόταν δίπλα σου εκείνη τη στιγμή. Το μυαλό χρησιμοποιεί δυναμικά συνδέσεις: αν κάτι είναι αξέχαστο, μπορεί να «τραβήξει» στη μνήμη και άλλες λεπτομέρειες που αλλιώς θα χαθούν. Η καθημερινότητα «σβήνει» γιατί είναι επαναλαμβανόμενη και ουδέτερη — κανένα ξεχωριστό στοιχείο, κανένα ισχυρό συναίσθημα, τίποτα που να αξίζει μια δεύτερη ευκαιρία στη μνήμη. Το μυαλό, στοχεύοντας στην εξοικονόμηση πόρων, εστιάζει στα νέα και στα δυνατά ερεθίσματα. Γι’ αυτό και η έλλειψη έντονων συναισθημάτων στη διαδικασία στάθμευσης του αυτοκινήτου κάνει αυτό το γεγονός δύσκολα ανιχνεύσιμο αργότερα, ενώ αντίθετα η εμπειρία ενός αξέχαστου πάρτι ή μιας σημαντικής ημέρας «κουβαλάει» πλούσια μνημονική πληροφορία.

Η γνώση αυτή αξιοποιείται ήδη στην εκπαίδευση: η σύνδεση δύσκολων πληροφοριών με συναισθηματικά ή κινητρικά γεγονότα ενισχύει την απομνημόνευση. Στην κλινική πράξη, τεχνικές ανάδειξης αναμνήσεων — μέσω μουσικής, φωτογραφιών ή βιβλίων ζωής — βοηθούν ανθρώπους με μνήμη υπό διάβρωση, όπως ηλικιωμένους ή ασθενείς με ήπιες μορφές άνοιας. Ωστόσο, ο μηχανισμός δεν είναι πάντα «φιλικός»: τα τραύματα «καρφώνονται» μέσα μας και συχνά εμφανίζονται ως σωματικά συμπτώματα ή ανεξήγητες φοβίες. Εξειδικευμένες θεραπείες προσπαθούν να αποσυνδέσουν τα αρνητικά γεγονότα από το ισχυρό τους συναισθηματικό φορτίο, ακριβώς για να μην «παγιδεύονται» τόσο έντονα. Τελικά, το τι θυμόμαστε και το τι ξεχνάμε δεν είναι τυχαίο, αλλά αποτέλεσμα ενός εξελικτικού μηχανισμού που μας βοηθά να λειτουργούμε αποτελεσματικά σ’ έναν περίπλοκο κόσμο.