Στις 18 Μαΐου του 1902, ώρες πρωινές, ο Σπυρίδων Στάης, βουλευτής Κυθήρων, πέρασε το κατώφλι του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου στην Αθήνα με τη σύζυγό του και την κουνιάδα του. Πήγε στην αίθουσα όπου φυλάσσονταν τα ευρήματα από το ναυάγιο των Αντικυθήρων. Οταν εντοπίστηκε το σκαρί το 1900 ήταν υπουργός επί των Εκκλησιαστικών και Δημόσιας Εκπαιδεύσεως της κυβέρνησης Θεοτόκη. Κοντολογίς ήταν εκείνος που έδωσε το πράσινο φως για την πρώτη ενάλια αρχαιολογική έρευνα σε παγκόσμιο επίπεδο, χρηματοδοτούμενη γενναιόδωρα μάλιστα από ένα κράτος κατατσακισμένο ηθικά και οικονομικά μετά τον αποτυχημένο πόλεμο του 1897.
Ανθρωπος με ευρύτατη μόρφωση, είχε διαισθανθεί τη σημασία της υπόθεσης, αλλά υπήρχε και ένας ακόμα λόγος ενδιαφέροντος: ήταν Κυθήριος και το πλοίο βρέθηκε στα μέρη του. Οπως παρατηρούσε τα χάλκινα αντικείμενα που είχαν βρεθεί στον βυθό, κυρίως κομμάτια από αγάλματα όπως ο Εφηβος, το βλέμμα του έπεσε πάνω σε τρία θραύσματα. Με αφάνταστη έκπληξη διέκρινε πως στην επιφάνεια ενός εξ αυτών υπήρχε ένα σύστημα με οδοντωτούς τροχούς και τμήματα επιγραφών. Ηταν μια απίστευτη ανακάλυψη! Αδιανόητο πώς η παρατηρητικότητα ενός και μόνον ανθρώπου ήταν καθοριστική.
Ο Στάης άθελά του μας βοήθησε να ξαναγράψουμε τα πρώτα κεφάλαια της ιστορίας των επιστημών και της τεχνολογίας. Η πορεία προς τον τεκμηριωμένο ορθολογισμό για το τι ήταν αυτό το αντικείμενο δεν ήταν ούτε γραμμική ούτε ομαλή. Ολες αυτές τις δεκαετίες αναπτύχθηκαν απίστευτες θεωρίες συνωμοσίας, με πιο ακραία εκείνη του Φον Ντένικεν. Είχε υποστηρίξει πως πρόκειται για ένα τόσο εξελιγμένο τεχνούργημα ώστε ανήκει σε εξωγήινο πολιτισμό. H αλήθεια είναι ότι μέχρι και το 2005, δηλαδή έναν αιώνα από τον εντοπισμό του στο Μουσείο από τον Στάη, με τον μηχανισμό είχαν ασχοληθεί κυρίως ερευνητές εξαιρετικά αφοσιωμένοι, αλλά «μοναχικοί λύκοι». Δεν αντήλλασσαν απόψεις, ο καθένας υποστήριζε σχεδόν με φανατισμό τη δική του σκοπιά. Υπήρχε μια συγκεχυμένη εικόνα. Ηταν αστρονομικό ή ναυτικό όργανο; Τι μπορούσε να υπολογίσει; Με ποιον τρόπο δούλευε; Ποιος, πού και πότε το έφτιαξε; Ποιος ήταν ο ιδιοκτήτης του; Τι έγραφε η επιφάνειά του;
Αυτό ώθησε μια ομάδα Ελλήνων και ξένων ειδικών από πολλά επιστημονικά πεδία να ξεκινήσουν τότε μια μοναδική μελέτη με τη βοήθεια της τεχνολογίας, που τους επέτρεψε να δουν διά μέσου και εντός των θραυσμάτων. Μια και ο μηχανισμός αποκλείεται να βγει από το Μουσείο ως εθνικός θησαυρός, το φθινόπωρο του 2005 ένας αξονικός τομογράφος της βρετανικής εταιρείας Χ-ΤΕΚ Systems και ο αμερικανικός μηχανισμός ψηφιακής απεικόνισης ΡΤΜ Dome της Hewlett-Packard ταξίδεψαν στην Αθήνα. Αυτό έφερε μια μικρή επανάσταση.
Ελληνες και ξένοι επιστήμονες κατάφεραν να διακρίνουν τα μικροσκοπικά γράμματα και τα στοιχεία στο εσωτερικό που βρίσκονταν σχεδόν σβησμένα και κρυμμένα στη σκουριά εδώ και 2.000 χρόνια. Μελέτησαν τις επιγραφές που αποτελούσαν ένα συνοδευτικό εγχειρίδιο του μηχανισμού. Ετσι κατάφεραν να αποκρυπτογραφήσουν αυτό το περίεργο αντικείμενο, που πρέπει να είχε μέγεθος κουτιού παπουτσιών και κατέληξε στον πυθμένα με τους επιβάτες του πλοίου του 1ου αιώνα π.Χ. και έργα τέχνης που χρονολογούνταν και σε προηγούμενους αιώνες.
Η αποτύπωση των γνώσεων
Ο μηχανισμός είναι αντικείμενο ελληνοκεντρικό, φτιάχτηκε κάπου στο Αιγαίο και απευθυνόταν σε Ελληνες ή χρήστες της ελληνικής γλώσσας.
Το έργο των επιστημόνων συνεχίστηκε για πολλά χρόνια και το 2017 ο Αλεξάντερ Τζόουνς, μέλος της ερευνητικής ομάδας, ιστορικός των επιστημών ειδικευμένος στην αρχαία ελληνική αστρονομία, διευθυντής του Ινστιτούτου Μελέτης του Αρχαίου Κόσμου στο ΝΥU, κατάφερε να αποτυπώσει όλες αυτές τις νέες γνώσεις σε ένα βιβλίο. Πριν από λίγες ημέρες κυκλοφόρησε και στα ελληνικά από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης με τίτλο «Ενας φορητός κόσμος» (σε μετάφραση Νικηφόρου Σταματάκη, επιστημονική επιμέλεια Γιάννη Μπιτσάκη και φιλολογική επιμέλεια κειμένου Κατερίνας Γιανναδάκη).
Με ροδαλά μάγουλα και πουκάμισο όλο λαχούρια, ο Τζόουνς καθόταν απέναντί μου την περασμένη εβδομάδα στο βιβλιοπωλείο των ΠΕΚ στην Πλάκα. Σπούδασε πρώτα Μαθηματικά, μετά Αρχαία Ελληνικά, Λατινικά και Ιστορία και τέλος Ιστορία της Επιστήμης. Ηταν ο κατάλληλος άνθρωπος να μετατρέψει τα νέα δεδομένα σε μια γοητευτική και αρκετά εύληπτη αφήγηση. Θεωρεί ότι ο μηχανισμός ήταν τόσο πολύπλοκος που μόνο μια ομάδα θα μπορούσε να βγάλει κάποια συμπεράσματα.
«Είναι λογικό διότι αποτελούσε και αυτός μια σύνθεση από κατακτήσεις που είχαν κάνει διαφορετικές ομάδες ανθρώπων στην αρχαιότητα, από τους αστρονόμους και τους μαθηματικούς μέχρι τους τεχνίτες που μπορούσαν να κάνουν λεπτοδουλειές. Αν όλοι τους δεν είχαν μοιραστεί τις γνώσεις μεταξύ τους, δεν θα φτιαχνόταν ένα τέτοιο αντικείμενο», επιμένει.
Ο Τζόουνς παρέχει τεκμηρίωση πως ο μηχανισμός αποτελεί την εξέλιξη τεχνικών και ανακαλύψεων που ξέραμε ότι είχαν οι αρχαίοι Ελληνες είτε επειδή τις επινόησαν είτε επειδή τις κληρονόμησαν από άλλους λαούς. Ετσι δεν είναι πια μυστηριώδης (αν και κρατάει ακόμα μυστικά), αλλά παραμένει ένα θαύμα. Είναι ένα αντικείμενο ελληνοκεντρικό, που φτιάχτηκε κάπου στο Αιγαίο και απευθυνόταν σε Ελληνες ή χρήστες της ελληνικής γλώσσας.
Τελικά τι ήταν ο μηχανισμός; Ηταν ένας υπολογιστής και ταυτόχρονα ένα γεωκεντρικό πλανητάριο που μπορούσε να υπολογίσει και να αναπαραστήσει τις φαινομενικά μη ομαλές κινήσεις που κάνουν στον ζωδιακό κύκλο ο Ηλιος, η Σελήνη και οι πέντε τότε γνωστοί πλανήτες (ο Ερμής, η Αφροδίτη, ο Αρης, ο Δίας και ο Κρόνος). Μπορούσε επίσης να δείξει τις φάσεις της Σελήνης. Ολα αυτά σε σχέση με ένα ηλιακό και ένα σεληνοηλιακό ημερολόγιο, καθώς και με το Παράπηγμα (πίνακας ανατολών και δύσεων γνωστών αστέρων και αστερισμών). Υπολόγιζε τις εκλείψεις Ηλίου και Σελήνης με βάση τους κύκλους επανάληψης οι οποίοι είναι γνωστοί ως κύκλος του Σάρου και Εξελιγμός. Επίσης έδειχνε τη διαδοχή γνωστών και λιγότερο γνωστών αγώνων της αρχαιότητας που διεξάγονταν μέσα στην τετραετή περίοδο μιας Ολυμπιάδας.
Ο συγγραφέας αναπτύσσει τη θεωρία στο βιβλίο, πως το πιθανότερο είναι ο μηχανισμός να κατασκευάστηκε στη Ρόδο, που ήταν αποδεδειγμένα κέντρο αστρονομικής γνώσης, αλλά ο αγοραστής του να ήταν κάπου στη Δυτική Ελλάδα ή την Αδριατική. Αυτό το στηρίζει στο γεγονός ότι εκτός από τους τέσσερις πανελλαδικούς αγώνες της αρχαιότητας, ο κατασκευαστής έβαλε και δυο λιγότερο διάσημους, εκείνους της Ρόδου και της Δωδώνης.
Τελευταίο και πιο γοητευτικό συμπέρασμα του Τζόουνς; Ο άνθρωπος που τον κατασκεύασε ή που μπορούσε να δείξει πώς δουλεύει, μάλλον συνόδευε το πολύτιμο αντικείμενο στο μοιραίο παρθενικό και τελευταίο του ταξίδι. Ο ιδιοκτήτης δεν πρόλαβε ποτέ να χαρεί το καινούργιο του γκάτζετ, ένα «τάμπλετ» που περίμενε να του έρθει από μακριά…
Τα νέα ευρήματα στα Αντικύθηρα και το εργαστήριο μικροαρχαιολογίας
Οσο οι επιστήμονες μελετούν τον μηχανισμό και αναζητούν απαντήσεις στις επιγραφές του και τους αριθμούς των οδόντων των γραναζιών του, μια άλλη ομάδα τις ψάχνει στον βυθό. Υπάρχει ποτέ περίπτωση να βρεθούν και άλλα θραύσματα του μηχανισμού; Ή αναζητούμε κάτι αδύνατο στον αχανή πυθμένα, 2.000 χρόνια μετά; Κανείς δεν μπορεί να ξέρει, όμως το ζήτημα είναι ότι την τελευταία δεκαετία έχει γίνει εξαιρετική δουλειά στον βυθό των Αντικυθήρων.
Πριν από μερικές ημέρες ολοκληρώθηκε η φετινή έρευνα που τελεί υπό την αιγίδα της Προέδρου της Δημοκρατίας, εποπτεύεται από την Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων, διεξάγεται από την ελβετική Αρχαιολογική Σχολή στην Ελλάδα, υπό τη διεύθυνση της δρος Αγγελικής Γ. Σίμωσι, προϊσταμένης της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ευβοίας και του καθηγητή Κλασικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου της Γενεύης Λόρεντζ Μπέμερ. Η έλευση των Ελβετών έχει φέρει πολλές αλλαγές, όχι μόνον στις τεχνικές αλλά και τη στόχευση. Ας μην ξεχνάμε ότι έχει επίσης τη γενναιόδωρη οικονομική υποστήριξη της ωρολογοποιίας Hublot, με τον επικεφαλής του ερευνητικού τμήματος της εταιρείας, Ματιάς Μπιτέ, να ασχολείται προσωπικά και παθιασμένα με τα Αντικύθηρα.
Οπως έλεγε στην «Κ» ένας εκ των παλαιότερων μελών της ερευνητικής ομάδας, το ζητούμενο είναι να γίνει μια σύνθεση από τα νέα στοιχεία που συλλέχθηκαν εδώ και δέκα χρόνια σε ό,τι αφορά τη χαρτογράφηση του ναυαγίου, το μέρος όπου εντοπίστηκαν ευρήματα, τις καινούργιες μεθόδους έρευνας, ώστε να ξεκινήσει η παραγωγή επιστημονικών δημοσιεύσεων.
Πλούσια «σοδειά»
Το 2022 η σοδειά ήταν πλούσια, με πιο εντυπωσιακό στοιχείο ένα μαρμάρινο κεφάλι που πιθανότατα ανήκει στο άγαλμα του Ηρακλή, το οποίο είχε ανελκυστεί από τους Συμιακούς σφουγγαράδες. Βρέθηκαν επίσης δύο ανθρώπινα δόντια. «Μεγαλύτερο κατόρθωμα», λέει ο έμπειρος δύτης Αλέξανδρος Σωτηρίου, που συμμετέχει από το 2012 (φέτος ήταν επικεφαλής της έρευνας πεδίου) «είναι ότι καταφέραμε να σηκώσουμε τρεις τεράστιους βράχους με μπαλόνια, 8,5 τόνους, 6,5 και 2,5 τόνους. Αυτό επέτρεψε στους αρχαιολόγους να ερευνήσουν στην περιοχή κάτω από αυτούς, κάτι που πριν ήταν αδύνατον».
Αλλη μια σπουδαία φετινή προσθήκη είναι ότι τις τρεις εβδομάδες της έρευνας φτιάχτηκε στα Αντικύθηρα ένα εργαστήριο μικροαρχαιολογίας. Οι δύτες μαζεύουν άμμο από τον πυθμένα που αναλύεται επί τόπου για να δουν αν εκεί που τώρα δεν υπάρχει τίποτε, κάποτε ήταν ένα αντικείμενο από ξύλο, μάρμαρο ή μέταλλο, που έχει αφήσει τα απομεινάρια του, ορατά μόνο με μικροσκόπιο.
Πηγή: kathimerini.gr
