Το άρθρο αυτό αφορά την ανθρώπινη ευφυία. Ποιές λειτουργίες περιλαμβάνει; Ποιά η σχέση της με τα γονίδια και τον εγκέφαλο; Τι δείχνει το IQ; Τι ξεχωρίζει ένα έξυπνο άτομο από κάποιον με μικρότερη ευφυία; Πως αναπτύσσεται; Τροποποιείται; Είναι μία ή πολλές;
Του Ανδρέα Δημητρίου
Γονίδια, Εγκέφαλος, και Ευφυία
Τα γονίδια είναι ένα είδος διαχρονικής ευφυίας. Κωδικοποιούν λύσεις στις σχέσεις οργανισμών-περιβάλλοντος που διαμορφώθηκαν στη διαδρομή χιλιετιών ή εκατομμυρίων ετών. Η μέλισσα, για παράδειγμα, είναι ένα πολύ έξυπνο ον με εξειδικευμένα χαρακτηριστικά τα οποία διαμορφώθηκαν υπό την πίεση του αρχέγονου περιβάλλοντος στα πλαίσια του οποίου εξελίχθηκε: αναγνωρίζει τα λουλούδια που έχουν χρήσιμη γύρη, μπορεί να τη μαζέψει και να τη μεταφέρει με αποτελεσματικότητα στην κυψέλη, μπορεί ακόμη και να δώσει σε άλλες μέλισσες στην κυψέλη πληροφορίες για το μέρος από το οποίο έφερε τη γύρη. Στα γονίδιά της βρίσκεται το «έξυπνο σχέδιο» για τα χαρακτηριστικά αυτά. Δεν μπορεί όμως να διαχειριστεί μεγάλες αλλαγές στο περιβάλλον της. Αν τα αρχικά ή παρόμοια λουλούδια πάψουν να υπάρχουν, οι μέλισσες είναι καταδικασμένες να χαθούν.
Το περιβάλλον γενικώς μεταβάλλεται με πολύ πιο γρήγορους ρυθμούς από ό,τι θα μπορούσε να προβλεφθεί στα γονίδια. Γι’ αυτό δημιουργήθηκε ένα όργανο διαχείρισης του απρόβλεπτου, ο εγκέφαλος. Ο εγκέφαλος είναι μια γέφυρα μεταξύ γονιδίων, ατόμου και περιβάλλοντος. Αν τα γονίδια κωδικοποιούν τις εμπειρίες ενός είδους στη διάσταση των χιλιετιών, ο εγκέφαλος, έχοντας στη διάθεσή του αυτόν τον ‘κώδικα’, είναι σε θέση να κωδικοποιεί τις μοναδικές εμπειρίες που το άτομο συλλέγει στη διάρκεια μιας ζωής. Είναι εκεί για να ‘γράφει’ και να αναλύει τις εμπειρίες που το άτομο αποκομίζει από την αλληλεπίδρασή του με το περιβάλλον, να τις χρησιμοποιεί σε κάθε νέα αλληλεπίδραση και να τις τροποποιεί κατάλληλα, όταν συναντά νέα περιβάλλοντα που καμιά προηγούμενη μάθηση δεν επαρκεί για να κατανοηθούν. Στην πορεία της εξέλιξης της ζωής πάνω στη γη, ο εγκέφαλος μεγάλωσε και πολυπλοκοποιήθηκε, από είδος σε είδος. Από τον εγκέφαλο των μερικών νευρώνων των εντόμων φτάσαμε στον εγκέφαλο των δισεκατομμυρίων νευρώνων του ανθρώπου. Όσο πιο μεγάλος και πιο περίπλοκος είναι ο εγκέφαλος τόσο πιο ικανός είναι να μάθει νέα πράγματα πέραν των αρχικών εγγεγραμμένων ενστικτωδών συμπεριφορών κι επομένως να διαχειριστεί το απρόβλεπτο ή να σχεδιάσει καταλληλότερα το μέλλον του.
Νους και Ευφυία
Ο εγκέφαλος είναι η έδρα του νου. Ο νους είναι ένα σύμπλεγμα λειτουργιών που επιτρέπουν στον άνθρωπο να αναπαριστά με ακρίβεια το περιβάλλον και να κατανοεί τα μηνύματά του. Οι κύριες λειτουργίες του είναι η αντίληψη που επιτρέπει την κωδικοποίηση εξειδικευμένων αρχέγονων συμπεριφορών στην αφετηρία, όπως η αντίληψη του χρώματος ή η αναγνώριση διαφορετικών ήχων, η μνήμη, που διατηρεί την εμπειρία, όταν πια αυτή δεν είναι διαθέσιμη στις αισθήσεις μας, η λογική σκέψη που παράγει πληροφορίες για τον κόσμο γύρω και μέσα μας συμπληρώνοντας τα κενά, η συνείδηση και ο αυτοέλεγχος που επιτρέπουν τον εντοπισμό των κενών, τη διαμόρφωση προθέσεων και τη λήψη αποφάσεων δημιουργώντας προσωπικές επιλογές, με άλλα λόγια, ελευθερία βούλησης. Όλες οι λειτουργίες είναι ένα περίπλοκο σύμπλεγμα δικτύων, τόσο στο νου όσο και στον εγκέφαλο, που αλληλεπιδρούν συνεχώς μεταξύ τους. Το σχήμα δείχνει τέτοια δίκτυα στη σκέψη και στον εγκέφαλο. Όσο πιο ακριβές και αποτελεσματικό το δίκτυο τόσο καλύτερη/αποτελεσματικότερη γίνεται η σκέψη μας. Αυτό το σύμπλεγμα λειτουργιών κάποιοι άνθρωποι το χρησιμοποιούν αποτελεσματικότερα από άλλους. Αυτό ονομάζεται ευφυία. Πιο αναλυτικά, ευφυία ονομάζεται η ικανότητα να χρησιμοποιούμε με αποτελεσματικότητα το νου, ώστε υπό συνθήκες περιορισμένου χρόνου και πόρων να διαχειριζόμαστε το απρόβλεπτο και τις αλλαγές του περιβάλλοντος με αποτελεσματικότητα [1, 2, 3].
Όλοι οι άνθρωποι διαθέτουν το ίδιο σύμπλεγμα νοητικών λειτουργιών. Δεν το χρησιμοποιούν όμως όλοι το ίδιο αποτελεσματικά. Τα τεστ νοημοσύνης καταγράφουν με σχετική ακρίβεια αυτές τις διαφορές. Το μέσο πηλίκο νοημοσύνης (IQ) σε κάθε ηλικία είναι 100. Αν είναι πιο ψηλό, το άτομο διαχειρίζεται τις νοητικές του λειτουργίες με μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα από το μέσο άτομο της ηλικίας του, αν πάλι είναι χαμηλότερο, το αντίθετο. Γενικά, ένα άτομο πιο έξυπνο από ένα άλλο άτομο μαθαίνει κι αποφασίζει πιο γρήγορα, μπορεί να συγκεντρωθεί περισσότερο, καλύτερα και σε περισσότερα πράγματα ταυτόχρονα, μπορεί να διαπιστώνει και να συνάγει σχέσεις πιο εύκολα, μπορεί να αξιολογεί με μεγαλύτερη ακρίβεια αν οι πληροφορίες που διαθέτει είναι ακριβείς και, γενικότερα, μπορεί να αυτοελέγχεται συνεχώς πολύ επιτυχημένα.
Στην ερώτηση γιατί διαφέρουν οι άνθρωποι ως προς το σύμπλεγμα αυτών των νοητικών λειτουργιών, η απάντηση είναι για διάφορους λόγους. Πρώτα απ’ όλα, διαφέρουν στις δομές και λειτουργίες του εγκεφάλου που υπηρετούν αυτό το σύμπλεγμα λειτουργιών. Το συνολικό μέγεθος του εγκεφάλου, η διασύνδεση μεταξύ περιοχών, η ηλεκτροχημική δραστηριότητα που σχετίζεται με τη διασύνδεση και την αναπαράσταση των πληροφοριών είναι κρίσιμες λειτουργίες του εγκεφάλου που σχετίζονται με όλες τις πιο πάνω νοητικές λειτουργίες. Σήμερα έχουμε εντοπίσει κάπου 20 γονίδια που ελέγχουν τη διαμόρφωση του εγκεφάλου και σχετίζονται άμεσα με αυτές τις λειτουργίες. Διαφορές μεταξύ ανθρώπων σε αυτά τα γονίδια θα εκφραστούν ως διαφορές στην ευφυία [1].
Εξάλλου, διαφορές στο περιβάλλον ως προς τις λειτουργίες αυτές, επίσης θα έχουν επίδραση στην ευφυία. Περιβάλλον που καθοδηγεί τη συσχετιστική σκέψη οδηγώντας το παιδί να δει τα πράγματα από πολλές πλευρές και να εντοπίσει ομοιότητες και διαφορές, το ‘ωθεί’ στη δημιουργία νέων εννοιών από τις σχέσεις που παρατηρούνται, του διδάσκει την αυτοσυγκέντρωση και τον αυτοέλεγχο, του διδάσκει τις ιδιομορφίες της λογικής σκέψης και της λύσης προβλημάτων σε ποικίλα πεδία σκέψης, όπως οι κοινωνικές σχέσεις, τα μαθηματικά, η μουσική, κλπ. Κοντολογίς, δημιουργεί πλεονέκτημα που εκφράζεται και στον εγκέφαλο αλλά και στην ευφυία που παρατηρούμε. Η σύγχρονη έρευνα έδειξε ότι κάθε πρόσθετο σχολικό έτος που παρακολουθεί ένα άτομο, του προσθέτει δύο βαθμούς στο δείκτη νοημοσύνης. Η πολυπλοκοποίηση του περιβάλλοντος ως άμεσο αποτέλεσμα της βιομηχανικής επανάστασης και η συναφής γενίκευση της εκπαίδευσης, ώστε τα άτομα να ανταποκρίνονται στις νέες απαιτήσεις, είχαν ως συνέπεια την αύξηση της ευφυίας στο γενικό πληθυσμό κατά τον 20ο αιώνα κατά περίπου 20 μονάδες! [4]
Νοητική Ανάπτυξη
Η ευφυία αλλάζει με την ηλικία. Στα δύο πρώτα χρόνια δημιουργεί μια πρώτη βάση δεδομένων και επιτρέπει την ενεργητική αλληλεπίδραση με τα αντικείμενα και τους άλλους. Έχει όμως περιορισμούς στο εδώ και τώρα. Για παράδειγμα, γνωρίζει τους γονείς και την ευρύτερη οικογένεια αλλά δεν ξεχωρίζει ανθρώπους ως προς τις σκέψεις τους, τις προθέσεις και τις διαθέσεις τους. Στα χρόνια του νηπιαγωγείου αρχίζει να αναπαριστά τον κόσμο, να συνδέει τις ορατές μορφές αντικειμένων και προσώπων με την προηγούμενη κατάστασή τους, συγκεντρώνεται και να ακολουθεί απλές οδηγίες. Δεν κατέχει όμως κανόνες που θα του επιτρέψουν να οργανώσει το παρελθόν και να προβλέψει το μέλλον. Γι αυτό, απολαμβάνει τις ιστορίες αλλά τα σύνορα πραγματικού και φανταστικού δεν είναι ακόμη σαφή. Στα χρόνια του δημοτικού σχολείου βαθμιαία η ευφυία οργανώνεται από κανόνες που βοηθούν στη διασύνδεση των πληροφοριών. Ανάγνωση, γραφή, αριθμητική, επιστημονικές έννοιες, ομάδες φίλων, είναι όλα δυνατά γιατί η νοημοσύνη οργανώνει γιατί σχετίζει το παλιό με το καινούργιο. Μπορεί όμως να σφάλλει, γιατί δεν κατέχει ακόμη ένα καθολικό κριτήριο λογικής ανάλυσης που επιτρέπει να κριθεί τι είναι σωστό και τι λάθος, τι ακριβές και τι όχι, και να εισάγει νεοτερισμούς με συστηματικό τρόπο. Αυτό επιτυχγάνεται στην εφηβεία. Εξού και η δυνατότητα για συστηματική επιστημονική σκέψη και δράση, η κατανόηση των κοινωνικών και πολιτικών αρχών οργάνωσης του κόσμου, η ανάληψη σύνθετων ρόλων, όπως του επαγγελματία, του οικογενειάρχη, κλπ.
Να σημειωθεί ότι οι πιθανότητες επίτευξης της κάθε επόμενης φάσης μειώνονται. Τα δύο τρίτα του πληθυσμού ολοκληρώνουν την οργανωτική σκέψη που επιτυγχάνεται μέχρι τα 11-12 περίπου χρόνια. Την λογική-επιστημονική και κριτική σκέψη της εφηβείας κατακτούν περίπου το 20% του πληθυσμού. Υπάρχουν όρια που περιορίζουν πόσο μακρυά θα φτάσει ένα άτομο; Ασφαλώς. Τα όρια αυτά βρίσκονται και στα γονίδιά του και στο περιβάλλον του. Μπορεί η ευφυία κάποιου να βελτιωθεί με συστηματική άσκηση; Ασφαλώς, επίσης. Ειδικά προγράμματα που απευθύνοται με τον κατάλληλο τρόπο στην κάθε ηλικία μπορούν να έχουν σημαντική επίδραση, ειδικά αν επανέρχονται μέχρι την εφηβεία [2].
Συμπεράσματα: Μία ή Πολλές Ευφυίες
Η νοημοσύνη είναι μία ή υπάρχουν πολλές νοημοσύνες; Υπάρχει συναισθηματική νοημοσύνη, όπως προτείνουν ορισμένοι ερευνητές, που είναι διαφορετική από τη γνωστική νοημοσύνη; Η απάντηση είναι όχι και στις δύο ερωτήσεις. Η νοημοσύνη είναι μια και ενιαία. Υπάρχουν βέβαια διαφορές μεταξύ ατόμων σε προδιαθέσεις ως προς τις αρχέγονες συμπεριφορές και σχέσεις, κληρονομικές ή μαθημένες, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω. Αυτές μπορεί να προδιαθέτουν για υψηλότερες επιδόσεις σε κάποιον τομέα. Αλλά σε καμιά περίπτωση δεν αποτελούν άλλες νοημοσύνες. Είναι η ίδια κεντρική νοημοσύνη που όταν επενδύεται με ένταση και συστηματικότητα σε κάποιον τομέα, αξιοποιώντας τις αρχικές προδιαθέσεις, μπορεί να οδηγήσει σε διαφοροποιημένες επιδόσεις. Εν κατακλείδι: Μια η ανθρωπότητα, ένας και ο ανθρώπινος νους. Πολλά έθνη και πολιτισμοί, πολλές και οι νοοτροπίες. Πολλοί άνθρωποι με διαφορές, χρήσιμες μέσα σε κάθε πολιτισμό, οι οποίες καταλήγουν σε διαφορές στην κλιμάκωση πολλών χαρακτηριστικών, μεταξύ των οποίων και η νοημοσύνη. Οι διαφορές αυτές τονίζουν την αξία της ποικιλίας για την ανθρωπότητα. Γι’ αυτό δημιουργούν την υποχρέωση της ανθρωπότητας να σεβαστεί την ποικιλία και να επενδύσει σε αυτήν, επιτρέποντας στο κάθε άτομο να οδηγήσει τις δυνατότητές του στο όριό τους, πράγμα που εμπλουτίζει κάθε κοινωνία και πολιτισμό και την ανθρωπότητα συνολικά [2].
Του Ανδρέα Δημητρίου
Βιβλιογραφία
- Haier, R. (2016). The Neuroscience of intelligence. Cambridge: Cambridge University Press.
- Demetriou, A., & Spanoudis, G. (in press). Growing minds: A developmental theory of intelligence, brain, and education. London: Routledge.
- Cao, M., Wang, J.-H., Daia, Z.-Z., Cao, X.-Y., Jiang, L.-L., Fan, F.-M., et al. (2014). Topological organization of the human brain functional connectome across the lifespan. Developmental Cognitive Neuroscience, 7, 76-93.
- Flynn, J. R. (2016). Does your family make you smarter?: Nature, nurture, and human autonomy. Cambridge: Cambridge University Press.
