Είτε συμφωνούμε είτε όχι, είναι γεγονός ότι τα ζώα χρησιμοποιούνται για να μας θρέψουν, να μας ντύσουν, να μας ψυχαγωγήσουν, να μας κρατούν συντροφιά.
Είτε συμφωνούμε είτε όχι, είναι επίσης γεγονός ότι τα ζώα χρησιμοποιούνται στην επιστημονική έρευνα σε πειράματα με στόχο την κατανόηση των βιολογικών συστημάτων και τη θεραπεία ασθενειών.
Το μεγαλύτερο ποσοστό των ζώων που «εκμεταλλεύεται» ο άνθρωπος ανήκει στην πρώτη κατηγορία, με μόνο το 0.3%να προορίζεται για ερευνητικούς σκοπούς (βλέπε: Plous, 1998). Εντούτοις, η ανησυχία των φιλόζωων και των ακτιβιστών για τα δικαιώματα των ζώων φαίνεται να επικεντρώνεται κυρίως σε αυτή τη δεύτερη κατηγορία (βλέπε: Nicholl and Russell, 1990): Οι ομάδες αυτές αντιτίθενται σθεναρά στα επιστημονικά πειράματα χαρακτηρίζοντάς τα σκληρά, απάνθρωπα και λανθασμένα.Διαδηλώνουν υπέρ των δικαιωμάτων των ζώων. Οργανώνουν εκστρατείες «ενημέρωσης» του κοινού. Η αγωνιστική τους δράση φτάνει μέχρι και στο σημείο «απελευθέρωσης» πειραματόζωων από τα εργαστήρια (για να βρουν αυτά σύντομα το θάνατο, αφού δεν γνωρίζουν πώς να επιβιώνουν σε μη ελεγχόμενο περιβάλλον) ή ακόμα και τοποθέτησης βομβών σε αυτοκίνητα ερευνητών.
Ένα είναι σίγουρο. Η ευαισθησία απέναντι στα ζώα είναι ίσως η πιο άδολη μορφή αγάπης και φανερώνει παιδεία, καλλιέργεια, ενσυναίσθηση. Την ίδια στιγμή, όμως, που χαρακτηρίζουμε τους εαυτούς μας ως «ζωόφιλους» τείνουμε να ξεχνάμε πως ζώο δεν είναι μόνο ο σκύλος, η γάτα και το λαγουδάκι. Ζώο δεν είναι μόνο ότι κουνάει την ουρά του και μας δείχνει τη χαρά, τον πόνο και τη συνείδησή του. Ζώο είναι και το σαλιγκάρι, το κουνούπι, η μύγα. Ακόμα και η -σιχαμερή κατά κάποιους- κατσαρίδα, ζωάκι είναι. Χνουδωτό και με ανάγκη για χάδια (βλέπε πρόσφατη έρευνα: εδώ). Ζώα είναι και τα εκατομμύρια εντόμων που θανατώνονται για να επιζήσει η ντοματιά και να φάμε οι χορτοφάγοι με απόλαυση τη σαλάτα μας έχοντας τη συνείδησή μας ήσυχη. Το πού τραβάμε τη γραμμή στο ποιός οργανισμός έχει λόγο στη ζωή και στην ίση μεταχείριση είναι τόσο επίπλαστο που φορές φαντάζει ως και υποκριτικό.
Στην επιστημονική έρευνα και διδασκαλία χρησιμοποιούνται στον ένα ή στον άλλο βαθμό τα ζώα που περιφρονούμε ή θανατώνουμε στην καθημερινότητά μας αλλά και αυτά που αγαπάμε. Η χρήση τους καθορίζεται από αυστηρή νομοθεσία και βασίζεται σε επιστημονικά δεδομένα. Θα αναφέρω δύο πολύ βασικά.
Δεδομένο πρώτο: Οι μελέτες με χρήση ζωικών οργανισμών είναι αποτελεσματικές.
Κάποια γεγονότα δεν μπορούν να διαψευστούν: Όσοι παίρνουμε αγωγή για υψηλή πίεση ή για διαβήτη, όσοι έχουμε κάνει κάποιου είδους εγχείρηση χρησιμοποιώντας αναισθησία, όσοι έχουμε εμβολιαστεί ή εμβολιάσει τα παιδιά μας και όσοι έχουμε πάρει παυσίπονα, αντιβίωση ή αντικαταθλιπτικά (έμεινε κανείς;) τότε, έχουμε γευτεί λίγο ή πολύ τους καρπούς ερευνών σε ζώα. Ταυτόχρονα, έχουμε επωφεληθεί, χωρίς να το γνωρίζουμε ίσως, από το θάνατο μερικών χιλιάδων οργανισμών που έχουν χρησιμοποιηθεί για να φτάσει σε μας μία ιατρική τεχνική, ένα εμβόλιο ή ένα χάπι αποτελεσματικό και με ελάχιστες παρενέργειες. Οι περισσότεροι, στην καθημερινότητά μας, προτιμούμε να μην το σκεφτόμαστε, αλλά αυτό δεν αναιρεί την πραγματικότητα.
Εξάλλου οι αριθμοί μιλάνε από μόνοι τους. Από τότε που η ιατρική έγινε εμπειρική επιστήμη, δηλαδή άρχισε να χρησιμοποιεί τη συστηματική παρατήρηση και το πείραμα (κυρίως με τη χρήση ζώων) για να αυξήσουν οι γιατροί τις γνώσεις τους και να πάψουν να χρησιμοποιούν μη δοκιμασμένες πρακτικές , το προσδόκιμο ζωής έχει αυξηθεί από 30 έτη τον προηγούμενο αιώνα σε 70 σήμερα. Ασθένειες όπως η ευλογιά που κόστιζε τις ζωές σε χιλιάδες παιδιά ετησίως, σήμερα έχουν εξαλειφθεί. Η παιδική θνησιμότητα στον δυτικό κόσμο έχει μειωθεί στο 1/3 (Βλέπε: Unicef.org).
Είναι γεγονός ότι κάθε έρευνα βραβευμένη με βραβείο Νόμπελ Φυσιολογίας ή Ιατρικής από το 1901 μέχρι σήμερα έχει βασιστεί στον ένα βαθμό ή στον άλλο, σε ζωικές μελέτες. Αναισθητικά, πενικιλλίνη, ινσουλίνη, αντικαρκινικές θεραπείες, αντιρετροϊκά για το AIDS, εμβόλια πολιομυελίτιδας, φυματίωσης, μηνιγγίτιδας, το επίκαιρο φάρμακο υπό μελέτη για τον Έμπολα και τόσα άλλα. Όλα προϊόντα έρευνας σε ζώα.
Κάτι που επίσης μας διαφεύγει πολλές φορές είναι το όφελος των ερευνών αυτών προς τα ίδια τα ζώα (αν όχι όλα, σίγουρα αυτά που αγαπάμε οι ..ζωόφιλοι). Ας μην ξεχνάμε πως όλη η κτηνιατρική έχει βασιστεί στη χρήση ζωικών οργανισμών και πως πολλά κτηνιατρικά φάρμακα είναι τα ίδια με αυτά των ανθρώπων: παραδείγματα περιλαμβάνουν αντιβιοτικά, αναλγητικά και ηρεμιστικά.
Δεδομένο δεύτερο: Δεν υπάρχουν εναλλακτικοί τρόποι
Ομάδες για τα δικαιώματα των ζώων υποστηρίζουν ότι η έρευνα σε ζώα θα μπορούσε να αντικατασταθεί αύριο κιόλας από μια πληθώρα από εναλλακτικές λύσεις. Χρήση ανθρώπινων κυτταρικών σειρών που καλλιεργούνται in vitro (δηλαδή έξω από το σώμα), λεπτομερή μοντέλα σε ηλεκτρονικούς υπολογιστές, μη επεμβατικές απεικονιστικές μελέτες σε ανθρώπους κ.α.
Όντως, οι σύγχρονες αυτές προσεγγίσεις διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη μοντέρνα βιοϊατρική έρευνα και μας δίνουν πλήθος αξιόπιστων αποτελεσμάτων. Δυστυχώς όμως, δεν μπορούν να αντικαταστήσουν πλήρως τη χρήση εργαστηριακών ζώων. Τουλάχιστον όχι ακόμα.
Για παράδειγμα, τα υπολογιστικά μοντέλα που έχουμε σήμερα μπορούν να περιγράψουν μόνο ένα μικρό μέρος της όλης φυσιολογίας οργάνων όπως π.χ. του εγκεφάλου και της καρδιάς. Ταυτόχρονα, αν και στο μέλλον σίγουρα τα μοντέλα θα βελτιωθούν, η ίδια η σχεδίασή τους όπως επίσης και ο έλεγχος της ορθότητάς τους απαιτεί τη χρήση ζωικών μοντέλων.
Παράλληλα, η καλλιέργεια ανθρώπινων κυττάρων αποτελεί πράγματι μια εξαιρετική τεχνική. Αφενός απαντάει σε ερωτήματα που δεν μπορούν να εξεταστούν σε ολόκληρους οργανισμούς, όπως την επίδραση μιας ουσίας στο κυτταρικό επίπεδο και αφετέρου μειώνει δραστικά των αριθμό πειραματόζωων με το να αποτελεί την πρώτη γραμμή ελέγχου δράσης και τοξικότητας φαρμάκων. Εντούτοις, δεν πρόκειται να αντικαταστήσει τις δοκιμές σε ζώα συνολικά.
Οι λόγοι γι αυτό είναι αρκετά απλοί: ένα φάρμακο θα μπορούσε να λειτουργήσει σε μια ομάδα κυττάρων σε ένα δοκιμαστικό σωλήνα (και να πάρει έτσι έγκριση για να μελετηθεί περαιτέρω), όμως, τα στοιχεία που θα συλλέξουμε από αυτήν την πρώτη ερευνητική διαδικασία δε μας δίνουν αρκετές πληροφορίες για το αν λειτουργεί το φάρμακο αυτό στο πλαίσιο ολόκληρου του οργανισμού. Μία ομάδα κυττάρων ή ένας ιστός δε διαθέτει κυκλοφορικό σύστημα, συκώτι, εγκέφαλο και τις μεταξύ τους περίπλοκες διασυνδέσεις. Δεν μπορεί να αισθανθεί πόνο ή να μείνει έγκυος.
Ταυτόχρονα, υπάρχουν και κάποιες τεχνικές λεπτομέρειες. Για να αναφέρω μόνο μία εκ των πολλών: η καλλιέργεια κυττάρων in vitroεξαρτάται απόλυτα από ζωικά προϊόντα. Το μέσο στο οποίο μεγαλώνουν τα κύτταρα προϋποθέτει ζωικό ορό, συνήθως υπό τη μορφή ορού εμβρύου βοοειδούς, το οποίο και εξάγεται απόνεογέννητα μοσχάρια που συλλέγονται σε σφαγεία.
Η χρήση ζωικών οργανισμών για επιστημονική έρευνα είναι λοιπόν και αποτελεσματική, αλλά και αναντικατάστατη. Σημαίνει άραγε αυτό ότι οι ερευνητές μπορούν να χρησιμοποιούν όσα ζώα θέλουν και όπως θέλουν;
Σε καμία περίπτωση. Η νομοθεσία είναι ξεκάθαρη και αυστηρή. Δε χρησιμοποιούνται ζωικοί οργανισμοί όπου υπάρχουν εναλλακτικές αποτελεσματικές προσεγγίσεις. Επίσης, όπου καθίσταται αναγκαία η χρησιμοποίηση ζώων, η νομοθεσία προϋποθέτει την ελαχιστοποίηση του αριθμού και της ταλαιπωρίας. Συγκεκριμένα, η νομοθεσία απαιτεί την «αντικατάσταση, βελτίωση και μείωση των ζώων στην έρευνα». Αυτές οι αρχές είναι γνωστές συνοπτικά ως τα 3Rs (Replacement, Refinement and Reduction of Animals in Research – NC3Rs) και η όποια μελέτη σε σπονδυλωτά ζώα πρέπει διά νόμου να χαρακτηρίζεται από τις εν λόγω αρχές και να εγκρίνεται από τις εκάστοτε κτηνιατρικές υπηρεσίες της χώρας, με αυστηρές ποινές για τους ερευνητές και τα ιδρύματα στα οποία εργάζονται σε περίπτωση μη συμμόρφωσης.
Επομένως, η χρήση ζωικών οργανισμών στην έρευνα πάντα πληροί αυστηρές προϋποθέσεις. Γίνεται γιατί έχει αποτελέσματα, γίνεται μόνο όταν δεν υπάρχει εναλλακτική επιλογή, γίνεται αποκλειστικά για σοβαρούς σκοπούς (πρόσφατα στην ΕΕ έχει απαγορευτεί η χρήση ζωικών οργανισμών για έλεγχο καλλυντικών), γίνεται από εκπαιδευμένο προσωπικό και περιορίζεται από αυστηρές νομοθεσίες. Ο ερευνητής ακολουθεί αυστηρά πρωτόκολλα και ελέγχεται στο χώρο εργασίας του. Χρησιμοποιεί τεχνικές για ελαχιστοποίηση του πόνου. Χρησιμοποιεί τον μικρότερο δυνατό αριθμό ζώων. Και κάθε θάνατος έχει αξία. Υπολογίζεται. Καταγράφεται.
Άραγε, πόσες από αυτές τις προϋποθέσεις πληρούνται στην περίπτωση της χρήσης ζώων για τροφή, ψυχαγωγία και ένδυση; Και πόσο εύκολα εξισώνουμε και δικαιολογούμε στον εαυτόμας την απώλεια μιας ζωής για τροφή και ένδυση όπου υπάρχουν εναλλακτικές, με την απώλεια μιας ζωής που έχει ως στόχο τη μείωση του πόνου και του θανάτου στους συνανθρώπους μας;
Είτε συμφωνούμε είτε όχι, ας είμαστε τουλάχιστον ειλικρινείς.
Σημείωση:
Η Μυρτάνη Πιερή θα μιλήσει για αυτό το θέμα στο Health Forward που θα γίνει 13-14/9 στο Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού στην Αθήνα με διοργανωτές τo μη κερδοσκοπικό οργανισμό SciCo και τον Σύνδεσμο Υποτρόφων Ωνάση, σε συνεργασία με το δίκτυο TEDMED live streaming. Περισσότερες πληροφορίες εδώ: http://www.healthforward.gr/
