Ο άνθρωπος βγαίνει σε δύο σχεδιάκια. Το ανδρικό, που νιώθει σεξουαλική έλξη προς τις γυναίκες. Και το γυναικείο, που νιώθει την αντίστοιχη έλξη προς τους άνδρες.
Επίσης, οι άνθρωποι χαρακτηρίζονται από δύο συμπεριφορές: την επιθετική και την ήρεμη. Είναι είτε μαύροι, είτε άσπροι. Και είναι είτε ψηλοί, είτε κοντοί. Με μικρά, ή με μεγάλα μάτια.
Της Μυρτάνης Πιερή
Στη βιολογία (την επιστήμη που μελετάει τους ζωντανούς οργανισμούς) καλό θα ήταν να είμαστε προσεχτικοί όταν επιχειρούμε κατηγοριοποιήσεις. Οι παραπάνω προτάσεις είναι τόσο υπεραπλουστευμένες ώστε μπορούν να χαρακτηρισθούν αναληθείς. Το «είτε μαύρο, είτε άσπρο» εξ’ ορισμού δεν έχει θέση όταν αναφερόμαστε σε πολύπλοκα πολυπαραγοντικά συστήματα όπως είναι το ανθρώπινο σώμα και ο ανθρώπινος εγκέφαλος. Στη βιολογία, υπάρχουν μεν κανόνες και νόρμες, η όποια όμως απόκλιση από αυτές δε πρέπει να βαφτίζεται αυτομάτως ως «αφύσικη» και να απορρίπτεται. Πόσο μάλλον σε θέματα τα οποία ακόμα δε γνωρίζουμε επαρκώς όπως είναι το θέμα του σεξουαλικού προσανατολισμού.
Το επίμαχο θέμα της σεξουαλικότητας, έρχεται στο προσκήνιο κατά καιρούς με αφορμή είτε τις παρελάσεις υπερηφάνειας, είτε την ψήφιση του συμφώνου συμβίωσης κ.α. και των επιθέσεων που δέχεται από οργανωμένα σύνολα. Σύνολα που, με ευκολία, εκφέρουν άποψη ως προς την αιτία της ομοφυλοφιλίας.
Το ερώτημα έρχεται αναπόφευκτα στην επιφάνεια. Πώς καθορίζεται η σεξουαλικότητα στον άνθρωπο; Τι γνωρίζουμε σήμερα; Είναι γονιδιακή υπόθεση; Είναι θέμα επιλογής; Ή μήπως κάτι πιο περίπλοκο;
Ως τώρα νομίζαμε ότι η υπόθεση του φύλου (και συνάμα και της σεξουαλικότητας) στον άνθρωπο «κλείδωνε» κατά τη γονιμοποίηση αφού εξαρτάται από το κληρονομούμενο χρωμόσωμα Χ ή Ψ. Δύο Χ χρωματοσώματα θα δώσουν κοριτσάκι (με έλξη προς τα αγοράκια) ενώ ένα Χ και ένα Ψ θα δώσουν αγοράκι (με έλξη προς τα κοριτσάκια). Τόσο απλά.
Και όμως. Συνεχώς έρχονται στο φως μελέτες που ξετυλίγουν την πραγματική πολυπλοκότητα του καθορισμού του φύλου και ειδικά της σεξουαλικότητας στο είδος μας. Η προσέγγιση του θέματος στον άνθρωπο έχει δυσκολίες και η βιβλιογραφία μέχρι τώρα είναι μάλλον ελλιπής με πολλές μελέτες να έχουν υποστεί έντονη κριτική. Έχουμε όμως ενδείξεις ότι παράγοντες όπως τα γονίδια, το περιβάλλον καθώς και επιγενετικοί μηχανισμοί (χημικές αλλαγές του DNA, όχι μεταλλάξεις) παίζουν ρόλο στο παζλ των επιλογών μας. Προσπάθεια απαντήσεων επιχειρείται από ερευνητές των Νευροεπιστημών, της Γενετικής, της Ενδοκρινολογίας, της Βιολογικής αλλά και της Κοινωνικής Ψυχολογίας με έρευνες να βασίζονται στη μελέτη οικογενειών, διδύμων, ζωικών και μοριακών μοντέλων.
Για να δώσω μόνο μια μικρή γεύση της πολυπλοκότητας: μελέτες έδειξαν πως είναι καθοριστική η εμπλοκή του Ψ χρωμοσώματος στην ανάπτυξη του αρσενικού, λόγω της δράσης του γονιδίου SRY που κουβαλάει. Το επόμενο καθοριστικό βήμα προς τον αρσενικό φαινότυπο αποτελεί η έκκριση τεστοστερόνης, η δράση όμως της οποίας εξαρτάται από ένα άλλο γονίδιο στο χρωμόσωμα X, το γονίδιο Tfm, το οποίο κωδικοποιεί τον υποδοχέα της τεστοστερόνης. Αλλαγές σε αυτό το γονίδιο προκαλούν διαφοροποιήσεις στην απορρόφηση της τεστοστερόνης στον εγκέφαλο.
Το 2009, ερευνητές του Ευρωπαϊκού Εργαστηρίου Μοριακής Βιολογίας (Εuropean Μolecular Βiology Laboratory, ΕΜΒL) ανακάλυψαν ένα άλλο γονίδιο που ονομάζεται Foxl2 και εδράζει στο χρωμόσωμα 3 ενώ αλλαγές του προσδίδουν αρσενικά χαρακτηριστικά σε θηλυκά ποντίκια.
Το παζλ 1000 κομματιών συνεχίζεται με ανακάλυψη ότι το Foxl2 λειτουργεί καταστέλλοντας ένα «ανδροποιών» γονίδιο το Sox9 και πιθανότατα πληθώρα άλλων γονιδίων.
Έρευνες με μονοζυγωτικά δίδυμα (αδέρφια με όμοιο DNA) έδειξαν ότι αν το ένα είναι ομοφυλόφιλο τότε υπάρχει ~50% πιθανότητα να είναι και το άλλο. Αντίθετα, σε ετεροζυγωτικά δίδυμα, (που μοιράζονται μόνο 50% του DNA τους) το ποσοστό είναι μόλις ~20%. Οι επιστήμονες έδειξαν πως η σεξουαλική οργάνωση του εγκεφάλου επηρεάζεται επίσης κατά την εμβρυϊκή ανάπτυξή του από ενδομήτριες ορμόνες που μπορεί να επιδρούν διαφορετικά στο ένα ή άλλο δίδυμο και να δημιουργούν επιγενετικές τροποποιήσεις. Άλλα στοιχεία δείχνουν πως υπάρχει και το φαινόμενο του «μητρικού επηρεασμού» με τη σεξουαλική διαμόρφωση του εγκεφάλου να επηρεάζεται από παρουσία συγκεκριμένων αντισωμάτων στο σώμα της μητέρας.
Έρευνες για τη σεξουαλικότητα έχουν στραφεί και προς άλλα ζώα. Στο ζωικό βασίλειο η ομοφυλοφιλία δε θεωρείται θέμα ταμπού και έτσι μπορούν να εξαχθούν ενδιαφέροντα συμπεράσματα. Στη βιβλιογραφία συναντάμε πολλά τέτοια παραδείγματα: ομοφυλοφιλία σε πίθηκους (οι περισσότεροι μπονόμπος είναι αμφιφυλόφιλοι, ενώ στους μακάκους ανθούν οι «λεσβιακές» σχέσεις), δελφίνια όπου τα αρσενικά του είδους είναι αμφισεξουαλικά αλλά περνούν και περιόδους που είναι αμιγώς ομοφυλόφιλα. Καμηλοπαρδάλεις, όπου οι επιστήμονες παρατήρησαν πως η ομοφυλοφιλική δραστηριότητα είναι, σε αρκετές περιπτώσεις, πιο συνηθισμένη από την ετεροφυλοφιλική. Ανάλογα φαινόμενα έχουν παρατηρηθεί σε πολλά είδη ζώων, από γλάρους μέχρι κριάρια, ενώ οι μπαμπουίνοι συνευρίσκονται με όλους τους συνδυασμούς φύλων.
Με αυτά και με αυτά, η επιστημονική κοινότητα δεν έχει ακόμη φτάσει σε μια ξεκάθαρη εξήγηση σχετικά με τους ακριβείς λόγους που ένα θηλαστικό όπως ο άνθρωπος αναπτύσσει ετεροφυλόφιλο, ομοφυλόφιλο ή τους διάφορους ενδιάμεσους φαινοτύπους. Τα μόρια, οι ορμόνες, η ενεργοποίηση και απενεργοποίηση γονίδιων, το περιβάλλον, η επιγενετική, όλη αυτή η πολυπλοκότητα φαίνεται να συνδράμει στο σεξουαλικό μας προσανατολισμό και σίγουρα μας διδάσκει ένα μάθημα: Όσο και να θέλουμε να απλοποιούμε για σκοπούς κατηγοριοποίησης και κατανόησης, στη πραγματικότητα δεν υπάρχουν αμιγώς straight και αμιγώς gay. Και όπως με όλα στη βιολογία, έτσι και με τη σεξουαλικότητα, δεν υπάρχει μαύρο και άσπρο, αλλά πολλές αποχρώσεις του γκρίζου που καθορίζονται από πολύπλοκα μοριακά μονοπάτια που περιμένουν να μελετηθούν.
Το βέβαιο είναι πάντως ότι η πλήρης διαλεύκανση των μοριακών μηχανισμών που διέπουν τον φυλοκαθορισμό και τη σεξουαλικότητα των θηλαστικών απαιτεί χρόνο, μόχθο και σωστές επιστημονικές προσεγγίσεις. Με μοναδικό στόχο την ανακάλυψη και κατανόηση του συναρπαστικού αυτού μηχανισμού, ενός από τους πολλούς μηχανισμούς που συνθέτουν ένα από τα πιο πολύπλοκα και σαγηνευτικά πράγματα στο σύμπαν μας: τον ανθρώπινο οργανισμό.
Η μελέτη της σεξουαλικότητας είναι λοιπόν ένα μπερδεμένο κουβάρι που οι επιστήμονες ξετυλίγουν σιγά-σιγά ανακαλύπτοντας την πολύπλοκη ομορφιά των αποχρώσεών του.
Όσο πολύπλοκος όμως και αν είναι ο μηχανισμός που καθορίζει τις σεξουαλικές μας επιλογές, τόσο απλό είναι το θέμα που απασχολεί σήμερα την κοινωνία μας. Οι επιστημονικές απαντήσεις έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον γι’ αυτό που είναι αλλά δεν επηρεάζουν τα σύμφωνα συμβίωσης και τις παρελάσεις υπερηφάνειας.
Είτε γνωρίζουμε, είτε όχι, τα μοριακά μονοπάτια που επηρεάζουν τη σεξουαλικότητά μας, είτε είναι θέμα βιολογίας είτε απλά θέμα προσωπικής επιλογής, οι επικρίσεις, η ομοφοβία και οι αντι-ομοφυλοφιλικές στάσεις δεν έχουν καμία θέση σε μια σύγχρονη κοινωνία που σέβεται τα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα. Τόσο απλά.
Της Μυρτάνης Πιερή
