Ομιλία του Ανδρέα Δημητρίου
Προέδρου της Κυπριακής Ακαδημίας Επιστημών, Γραμμάτων και Τεχνών στην τελετή βράβευσης του Πανεπιστημίου Frederick
Αριστεία: Διαστάσεις και Ιστορία
Το αίτημα της αριστείας είναι πολύ παλιό. Ήδη στον Όμηρο διατυπώνεται ρητά η επιταγή της αριστείας: Ο Πηλέας, πατέρας του Αχιλλέα, παραγγέλλει στον Αχιλλέα, καθώς αναχωρεί για τον Τρωϊκό πόλεμο: «αιέν αριστεύειν και υπείροχον έμμεναι άλλων». Να είσαι πάντα πρώτος και να ξεπερνάς τους άλλους. ‘Εκτοτε, το αίτημα της αριστείας είναι βασικό συστατικό του Ελληνικού πολιτισμού και από εκεί του Δυτικού πολιστισμού συνολικά.
Η αριστεία έχει προσωπικές, φιλοσοφικές, και κοινωνικές διαστάσεις. Η βασική προσωπική διάσταση εκφράζει την επιθυμία που έχει το κάθε άτομο να υπερβαίνει τον εαυτό του και τους άλλους για να γίνεται διαρκώς καλύτερος. Όποιος ζει με μικρά παιδιά γνωρίζει ότι το κίνητρο της διάκρισης και της υπεροχής έναντι του άλλου καθοδηγεί τη συμπεριφορά των παιδιών έναντι των άλλων παιδιών από πολύ νωρίς. Το κάθε παιδί, στον κάθε διαγωνισμό θέλει να έρθει πρώτο.
Η φıλοσοφική διάσταση απαντά στο βασικό ερώτημα: Γιατί; Υπάρχει μια Δαρβινική απάντηση στο ερώτημα αυτό. Ο αριστεύων διασφαλίζει την ισχυρή του παρουσία στην ομάδα, αποκομίζει αναγνώριση, και αυξάνει την πιθανότητα να έχει συνέχεια η παρουσία του στον χρόνο. Η βασική κοινωνική διάσταση αναφέρεται στην ενίσχυση της αποτελεσματικότητας της ομάδας και την αύξηση της δύναμης και του πλούτου της. Η αριστεία είναι προσωπικό και κοινωνικό κεφάλαιο. Οι κοινωνίες που προάγουν και επενδύουν στην αριστεία διευρύνουν την ισχύ και την εμβέλειά τους. Τα προϊόντα της αριστείας είναι κοινωνικά χρήσιμα γιατί πετυχαίνουν τους σκοπούς όλης της ομάδας και λαμπρύνουν τη λειτουργία της.
Η αριστεία έχει πολλές μορφές και η κάθε μορφή εξυπηρετεί διαφορετικούς σκοπούς. Σοφή η κοινωνία που αναγνωρίζει και προάγει όλες τις μορφές της αριστείας. Ο Αχιλλέας, στον Τρωϊκό πόλεμο κερδίζει τις μάχες μόνος του αλλά τον Τρωικό πόλεμο δεν τον κέρδισε ο Αχιλλέας. Ο Όμηρος θέλει τον Οδυσσέα να βάζει τους Αχαιούς μέσα στην Τροία, αναδεικνύοντας ένα άλλο είδος αριστείας: την αριστεία του νου, που επικρατεί της αριστείας που εκπροσωπεί ο Αχιλλέας.
Αριστεία στην Εκπαίδευση
Ποιος αριστεύει στα γράμματα; Η αριστεία στα γράμματα έχει δύο όψεις. Από τη μια, είναι η αριστεία ως αυτο-υπέρβαση. Αυτή την αριστεία θα τη δούμε σε κάθε τάξη, ίσως καθημερινά, από το νηπιαγωγείο στο Πανεπιστήμιο και το ερευνητικό εργαστήριο. Το κάθε παιδί που κατακτά μια νέα έννοια ή μια νέα δεξιότητα υπερβαίνει τον εαυτό του, ανεβαίνοντας διαρκώς ψηλότερα. Το παιδί της Α’ τάξης του δημοτικού που αίφνης ανακαλύπτει πως τα γράμματα αντιστοιχούν σε ήχους και αυτά συνθέτονται στις λέξεις της γλώσσας του και αρχίζει να διαβάζει ξεπερνά κατά πολύ τον εαυτό του: μεταμορφώνεται από ομιλητής, μια φυσική κατάσταση, σε αναγνώστη, μια εν πολλοίς αφύσικη κατάσταση, που το μεταφέρει από την αλληλεπίδραση του «εδώ και τώρα» στον κόσμο του λόγου και των αιώνιων ιδεών. Το παιδί της πρώτης γυμνασίου που αίφνης συλλαμβάνει την έννοια της βαρύτητας, όπως ορίζεται στη φυσική, μεταφέρεται από την εμπειρία του φαινομενικού και των προσωπικών εμπειριών στον κόσμο των υποκείμενων νόμων της επιστήμης.
Ίσως η παιδεία να αποτελεί τον καθαρότερο μηχανισμό καλλιέργειας, αναγνώρισης, ανάδειξης, και ενίσχυσης της αριστείας. Στην εκπαίδευση πρέπει να δοθούν στον κάθε μαθητή τα δύο βασικά χαρακτηριστικά της αριστείας. Η αυτοβελτίωση και ο έντιμος ανταγωνισμός. Η αυτοβελτίωση θα επιτρέψει στον καθένα να υπερβεί τα όριά του. Ο έντιμος ανταγωνισμός θα διασφαλίσει ότι η αριστεία και η υπεροχή είναι παραγωγή νέων ιδεών ή προϊόντων, σεβασμός και αναγνώριση της συμβολής των άλλων και αναγνώριση ότι τα πράγματα πάντα μπορούν να γίνουν καλύτερα. Συχνά η επιταγή της αριστείας φαλκιδεύεται από θεσμούς και ομάδες όπου οι προτεραιότητες συχνά καθοδηγούνται από άλλα κριτήρια που σχετίζονται με ποικίλα συμφέροντα, οικονομικά, κοινωνικά ή και πολιτικά. Η παιδεία οφείλει να καθιστά τα άτομα ικανά και πρόθυμα να διαθέσουν το ταλέντο τους για το κοινό καλό.
Μεγάλη Αριστεία στην Επιστήμη
Από την άλλη, υπάρχει η μεγάλη αριστεία. Η αριστεία στην επιστήμη, τα γράμματα κα τις τέχνες ενέχει πρωτοτυπία, μοναδικότητα, μεγάλη χρησιμότητα ή μεγάλη αισθητική αξία. Το Πυθαγόριο θεώρημα, η ανακάλυψη της δομής του ηλιακού συστήματος από τον Κοπέρνικο και τον Γαλιλαίο, της βαρύτητας από τον Νεύτωνα, της θεωρίας της σχετικότητας από τον Αινστάιν, του σωματιδίου Higgs στο CERN, του DNA από τους Watson και Crick, της αλληλούχησης του DNA, αποτελούν παραδείγματα μεγάλης αριστείας που έλυσαν προβλήματα που απασχολούσαν την ανθρωπότητα για αιώνες. Ο Παρθενώνας, ο Ερμής του Πραξιτέλη, η Γκουέρνικα του Πικάσο, η Εννάτη Συμφωνία του Μπετόβεν αποτελούν παραδείγματα μεγαλης αριστείας στις τέχνες. Τα Ομηρικά έπη, τα μεγάλα έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, όπως το “Πόλεμος και Ειρήνη” του Τολστόι, αποτελούν παραδείγματα μεγάλης αριστείας στα γράμματα. Με την εμφάνισή τους συμπυκνώνουν τον πολιτισμό που τα δημιούργησε και τον μεταφέρουν στην αιωνιότητα, λειτουργώντας ως παράδειγμα για τις εποχές που ακολουθούν.
Ανάμεσα στην αριστεία της προσωπικής αυτο-υπέρβασης και της μεγάλης αριστείας που μεταβάλλει την αντίληψή μας για τον κόσμο και τη σχέση μας με αυτόν υπάρχουν πολλά σκαλοπάτια. Ένα μεγάλο μέρος της προόδου που μεταβάλλει την καθημερινότητά μας, ένα μεγάλο μέρος των ανακαλύψεων και των μεγάλων έργων της τέχνης και του πολιτισμού είναι η κατάληξη μιας μακράς διαδικασίας. Στην πορεία αυτής της διαδικασίας πολλές ιδέες γεννιούνται, δοκιμάζονται, απορρίπτονται, ή συνδυάζονται για να έρθει η ευτυχής στιγμή που θα γεννηθεί στον προικισμένο νου, ή, κατά άλλους, στον τυχερό νου η μεγάλη ιδέα που ανήκει στην κατηγορία των μεγάλων έργων που αναφέρθηκαν πιο πάνω. «Αν είδα πιο μακρυά είναι γιατί στεκόμουν πάνω στους ώμους γιγάντων», έγραψε ο Νεύτωνας το 1675. Πολλοί, για αιώνες, και με ένταση στις δεκαετίες που προηγήθηκαν της ανακάλυψης της θεωρίας της σχετικότητας, εργάζονταν πάνω στα προβλήματα που έλυσε ο Αϊνστάιν. Όσο μεγάλος κι αν ήταν ο Αϊνστάιν, πιθανότατα δεν θα μπορούσε να ανακαλύψει του νόμους της σχετικότητας αν δεν ζούσε στην κεντρική Ευρώπη του των αρχών του 20ου αιώνα. Η αναζήτηση της βασικής μονάδας της κληρονομικότητας ήταν βασικό μέλημα της βιολογίας από τα τέλη του 19ου αιώνα. Πολλοί έργάζονταν για την ανακάλυψη της μονάδας αυτής και η τελική της ανακάλυψη, το 1953, δεν ήταν αποκλειστική επιτυχία των Watson και Crick. Σε αυτήν μετέχει και η Rosalind Franklin που εργαζόταν πάνω στη δομή του DNA. Οι Watson και Crick χρησιμοποίησαν τις δικές της απεικονίσεις της για τη δομή του DNA, χωρις να την ενημερώσουν και χωρίς την άδεια της. Σε αυτές βασίστηκαν για να συλλάβουν και να απεικονίσουν τρισδιάστατα την διπλή έλικα του DNA. Έτσι η Rosalind Franklin παραμένει η «ξεχασμένη ηρωίδα» του DNA. Προφανώς, η αριστεία έχει ενίοτε την σκοτεινή της πλευρά.
Η ανακάλυψη του σωματιδίου Higgs είναι πολύ ενδιαφέρουσα για την πολυπλοκότητα της έννοιας της αριστείας στη σύγχρονη επιστήμη. Στις αρχές της δεκαετίας του 1960 τρεις ομάδες, μεταξυ των οποίων και ο Peter Higgs, στηριγμένες στο τυπικό μοντέλο της φυσικής, που περιλαμβάνει τη θεωρία του Αινστάιν και άλλες, προτείνουν την ύπαρξη μιας νέας κατάστασης της ύλης και ενός νέου σωματιδίου. Για την ανακάλυψη του σωματιδίου αυτού σχεδιάζεται και πραγματοποιείται το πιο ακριβό και το πολυπληθέστερο πείραμα στην ιστορία της επιστήμης: το πείραμα του Μεγάλου Επιταχυντή Αδρονίων στο CERN, ένα διεθνές εργαστήριο στο οποίο μετέχει και η Κύπρος. Περίπου 50 χρόνια μετά τη δημοσίευση των άρθρων για το σωματίδιο αυτό, το 2012, το σωματίδιο ανακαλύπτεται. Το βραβείο Νόμπελ απονέμεται από κοινού στους Peter Higgs και Francois Englert, τους εμπνευστές της ιδέας, αλλά όχι στο CERN που έκανε την ανακάλυψη. Ο Higgs δηλώνει, λίγο μετά, ότι το Νόμπελ του κατέστρεψε τη ζωή, γιατί του χάλασε την ησυχία και την καθημερινότητα που χρειάζεται για τις μεγάλες ανακαλύψεις.
Μαθήματα για Αυριανούς Επιστήμονες
Από τις ιστορίες αυτές βγαίνουν μερικά σημαντικά μαθήματα:
Η αριστεία είναι περισσότερο μια διαδικασία παρά ένα αποτέλεσμα. Η ευτυχής στιγμή της μεγάλης ιδέας ή της μεγάλης ανακάλυψης είναι το αποτέλεσμα της πλήρους αφοσίωσης και συχνά της διά βίου αφιέρωσης στη λύση ενός προβλήματος. Πρέπει κάποιος να κρατήσει ως μοντέλο τον Αϊνστάιν που ως το τέλος της ζωής του αναζητούσε μια πληρέστερη θεωρία.
Η αριστεία στην επιστήμη και τις τέχνες βρίσκεται στην πρωτοτυπία της λύσης που κάποιος θα προτείνει. Αναζητήστε τις ελλείψεις στον τομέα που σας ενδιαφέρει και διερωτηθείτε τι νέο μπορείτε να πείτε ή να κάνετε. Να θυμάστε ότι η ανακάλυψη συχνά δεν βρίσκεται στις πληροφορίες που είναι μπροστά στα μάτια σας. Βρίσκεται κρυμμένη στις σχέσεις που δεν φαίνονται αλλά μπορεί κάποιος να τις αναζητήσει και να τις φανταστεί.
Μια μεγάλη ιδέα δεν είναι πάντα άμεσα χρήσιμη. Η χρησιμότητα μπορεί να έλθει μετά από πολλά χρόνια. Επομένως, μην φοβηθείτε να επεξεργαστείτε μια ιδέα που φαίνεται εκτός πραγματικότητας ή πρακτικώς ανώφελη. Μπορεί μετά από χρόνια να είναι πολύ χρήσιμη. Για παράδειγμα, είμαι βέβαιος ότι ο Αϊνστάιν δεν θα μπορούσε να φανταστεί ότι οι εξισώσεις της σχετικότητας θα ήταν η βάση για τη λειτουργία του GPS που έναν αιώνα μετά την ανακάλυψή τους θα βρισκόταν στο κινητό τηλέφωνο που έχει ο καθένας στην τσέπη του. Ούτε οι Watson και Crick μπορούσαν να φανταστούν ότι 70 χρόνια μετά την ανακάλυψη του DNA, αυτό θα ήταν η βάση για την ταυτοποίηση ενός ιού, του covid 19 , και η δημιουργία του εμβολίου γι αυτόν.
Η αριστεία, ειδικά στις μέρες μας, είναι συνδυασμός της ατομικής αφοσίωσης και του προσωπικού ταλέντου με τη συλλογική λειτουργία. Ο Higgs προφανώς δεν θα μπορούσε να φανταστεί ότι η ανακάλυψη του σωματιδίου που πρότεινε το 1964 θα χρειαζόταν, 60 χρόνια μετά, ένα όργανο δισεκατομυρίων ευρώ και χιλιάδες ερευνητές για να βρεθεί.
Η εποχή μας έχει μεγάλα προβλήματα να λύσει. Στο πολιτικό/κοινωνικό επίπεδο, είναι όλο και πιο φανερό ότι ούτε η ειρήνη ούτε η δημοκρατία είναι δεδομένες. Εκείνοι από εσάς που έχετε σπουδάσει μια από τις κοινωνικές επιστήμες, έχετε πεδίον δόξης λαμπρόν για να δώσετε ιδέες για τη διασφάλιση και τη διεύρυνση της ειρήνης και της δημοκρατίας, ειδικά στον τόπο μας όπου η απειλή του πολέμου παραμένει ισχυρή πιθανότητα και ενδεχόμενο μιας ενεργής ιστορικής διαδικασίας. Στο πεδίο των φυσικών επιστημών, κανένα από τα προβλήματα που απασχολούσαν τον Νεύτωνα ή τον Αϊνστάιν δεν είναι οριστικά λυμένα. Στις βιολογικές επιστήμες απέχουμε πολύ ακόμη από το επίπεδο υγείας που θα θέλαμε να έχουν όλοι οι άνθρωποι μέχρι τα βαθιά γεράματα, παρά τις τεράστιες προόδους που έχουν γίνει. Στο πεδίο των κοινωνικών επιστημών έχουμε ακόμη πολλά μεγάλα προβλήματα να λύσουμε, όπως είναι η κατανόηση της συνείδησης και της συμβολής του εγκεφάλου στην ύπαρξή της. Και μένουν βέβαια πολλά μεγάλα προβλήματα που απαιτούν τη συνεργασία όλων των επιστημών για την επίλυσή τους. Για παράδειγμα, η δημιουργία ενσυνείδητης τεχνητής νοημοσύνης απαιτεί τη συνεργασία διαφόρων φυσικών επιστημών, μηχανικής, πληροφορικής, βιολογίας, ψυχολογίας, λογικής, μαθηματικών, ακόμη και πολλών τεχνών, όπως της μουσικής, της γλυπτικής, κλπ. Μείνετε λοιπόν ανοιχτοί σε όλα τα προβλήματα που μπορείτε να λύσετε. Θα κάνετε τον κόσμο καλύτερο, τον οποίο οι γονείς σας θα ήθελαν να έχουν αντί του κόσμου τον οποίο σας παραδίδουμε.
Ευτυχώς, στην Κύπρο, έστω με καθυστέρηση, υπάρχουν θεσμοί που στηρίζουν την αριστεία. Τα Πανεπιστήμια μας είναι κέντρα στα οποία η αριστεία μπορεί να ανθίσει. Το Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας παρέχει τα οικονομικά μέσα και το θεσμικό πλαίσιο για να συμβεί αυτό. Η Ευρωπαϊκή Ένωση παρέχει ένα σηματικό θεσμικό διεθνές πλαίσιο και οικονομική στήριξη που επιτρέπει στην τομική αριστεία να αναδειχθεί σε αριστεία διεθνούς επιπέδου. Η Κυπριακή Ακαδημία Επιστημών, Γραμμάτων, και Τεχνών είναι ένα ίδρυμα που δημιουργήθηκε πρόσφατα. Ένας από τους κύριους σκοπούς της ίδρυσής της είναι η ενίσχυση, ανάδειξη, και αναγνώριση της αριστείας στην Κύπρο. Ελπίζω ότι με τα έργα σας θα δώσετε τροφή στη λειτουργία και την ανάπτυξη της Ακαδημίας.
